Adelàsia de Torres

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Adelàsia de Torres
Ritratu de immaginatzione de sa giuighissa Adelàsia de Torres, fatu in s'otighentos
Nùmene intreuAdelàsia de Lacon-Zori
Nàschida1207
Àldara
Morte1259
Su Burgu
Natzionalidadesarda
GenitoresMama: Annesa de Lacon-Massa
Babbu: Marianu II de Lacon-Gunale
CòjubeUbaldo Visconti (1219-1238),
Entzu Hohenstaufen (1238-1246),
Micheli Zanche (1246-1259)
TìtuluGiuighissa (Reina) de Torres (1236-1259)
Giuighissa de Gaddura (1225-1238)
Reina mugere de Sardigna (1238 - 1246)

Istemma de Torres
ReligioneCatolitzèsimu

Adelàsia de Torres (Àldara, 1207 - Su Burgu, 1259) est istada Reina de Torres (o Logudoro) e de Gallura in s'edade de mesu, e Reina de Sardigna puru.

Biografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Segunda figia de su soberanu de su regnu giudicale de Torres Marianu II de Lacon-Gunale, e de Annesa de Lacon-Massa de Càlari.

A dòighi/trèighi annos si cojat cun Ubaldo Visconti, mancari sa contrariedade trigadiva de su pontèfitze Onòriu III e sas ambitziones de su re de Càlari Barisone-Torchitoriu IV de Lacon-Serra.

In su mese de santugaine de su 1232 su maridu devenit re de Gaddura e issa reina.

Devènnida biuda a trintunu annos in su mese de ghennàrgiu de su 1238, contra a sas bètias de su papa chi la cheriat fagher cojure cun Guelfo Porcari, si torrat a cojare, in su mese de santugaine de s'annu matessi, cun Entzu o Erricu Hohenstaufen, fìgiu naturale de s'imperadore Federicu II de Svèvia, chi teniat bìndighi annos (ma fortzis bintitrès). Però la dassat noe meses a pustis de su coju, in su mese de trìulas de su 1239.

Tando, si nch'est inserrada in su casteddu de Su Burgu in Gotzeanu.

In su 1246 otenet dae su papa su divòrtziu dae Entzu, e, segundu sa paristòria, si diat dever essere torrada a cojare cun su vicàriu giudicale Micheli Zanche.

S'ùrtimu mentovu documentàriu suo, essende bia issa, est de su 1255. Paret chi siat morta in su 1259 sena eredes, cunfirmende una donatzione de s'Istadu suo a sa Crèsia, giai espressada dae su mese de martzu de su 1237. A custa donatzione si fiat apostu Entzu, chi pretendiat galu su Rennu de Torres trasmitende sos deretos soberanos suos a sos nebodes - fìgios de sa fiza -Arrigo e Nino de sa Gherardesca; ma chentza cunseguèntzias.

Segundu su Libellus iudicum turritanorum fiat istada interrada «dae antis de su altare majore» de sa catedrale de Nostra Sennora de su Rennu in Àrdara; àteros, imbetzes, pensant chi siat istada interrada in sa crèsia de Santu Bainzu Màrtire in Isprollatzu.

Sa coja cun Ubaldo Visconti[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

In su 1218 Marianu II de Torres, alleadu de is genovesos, pro assegurare sa sutzessione de su giuigadu a sa figia Adelasia aiat concluidu unu acordu cun su giuighe de Gaddura Lamberto Visconti, chi aiat minetadu de invadere is territorios suos pro ddi ddos furare cun s'agiudu de sa Repubblica de Pisa. Marianu, difatis, si fiat abigiadu ca no teniat sa fortza militare pro contriare is pisanos, aiat bofiu otènnere unu acordu patzìficu prometinde in isposa sa figia Adelasia a su figiu de Lamberto e erederi a su giuigadu de Gaddura Ubaldo Visconti.

S'istemma de su giuigadu de Torres (Basìlica de Santu Baìngiu, Portu Turre)

In is termines de sa cunventzione, Lamberto diat aere torradu a pònnere in is manos de su figiu sa soberania a pitzus de sa Gaddura e is àteras terras pesadas a su giuigadu de Casteddu, cun s'agiudu puru de su giuighe Pedru II de Arborea; Marianu II, pro contu suo, no aiat contzessu a Ubaldu sa manu de sa figia Adelasia ebbia (nàschida in su palatzu giuighale de Ardara),[1] rinuntziaiat a calincunu diritos a pitzus de calincuna parte de sa Gaddura, cunchistadas de babbu suo Comita II, e, mescamente, aberiat implicitamente a su giovanu Visconti sa sutzessione a su giuigadu de Turres. In custa manera si definiant is cuntrastos intra Genova e Pisa che teninat interesses cummertziales mannos cun sa Sardigna.[2]

Discuntentu de custos scèberos, a su contrariu, fiat papa Onorio III, che bidiat pesadu su giuigadu de Turres a s'influentzia de sa cresia de Roma e chi pro custu aiat chircadu inutilmente de pedire s'agiudu de is milanesos contra a is pisanos. Su pontefitze, difatis, aiat imbiadu luegu su cappellanu Bartolomeo pro burrare sa coja, ma su messu non ci fiat arreneschidu e s'acordu intra Pisa e Turres fiat abbarradu bàlidu e semper in vigore cun grandu indignatzione cosa sua.[3]

Is cojas de Adelasia (chi teniat 12 annos) fiant istadas tzelebradas in su 1219 in sa cresia de sa Santissima Trinitade de Saccargia, chi a s'epoca fiat giai una abbadia de importu mannupro is mongios camaldolesos, giai presentes in Sardigna, sa prus influente de su giuigadu de Turres (inguni beninat interrados is giuigis e i membros de is famiglias issoro), posta a su costadu de una bidda de massajos e pastores.[4]

Ubaldu, fradile de Adelasia, duncas, aiat eredadu su giuigadu de Gaddura a sa morte de su babbu, in su 1225. Marianu II de Turres, si nch'est mortu prus a tardu in su 1232, e, secondu is bolontades suas, ddi depiat pigare su postu su figiu giovanu meda Barisone III. Issu est abbarradu in su tronu, a suta sa regentzia, pro tres annos e tres meses ebbia, ca fiat istadu mortu de is tataresos (nisciunus at mai scipiu e chine fiat su mandante) a pustis de una sommossa populare, fata nàschere de is pisanos contra a su potere dispoticu giuigale. Su soberanu giovanu non teniat eredes diretos e est istaduinterradu in sa cresia de San Pantaleo a Sorso. Semper pro boluntade de Marianu, is nobiles logudoresos depiant sceberare una de is figias suas, Adelasia o Benedetta, comente sutzedidore. Is aristocraticos ainat aclamadu a s'unanimidade Adelasia, sostènnida de su pobiddu Ubaldu, chi fiat istadu eletu giuighe pro regnare in paris cun issa, bitu ca fiat iscandalosu chi una fèmminna poderet govrenare a sa sola.[5]

S'edade minore de Barisone III at fatu nàschere una situatzione particulare in tèrmines de regentzia[6]: in si àteros giuigados e regnos europeos a regere su tronu diat èssere istada sa mugere de su defuntu soberanu, no aici in Turres in ue teniat unu tìtolu onorificu ebbia e fiat istadu su tziu de su piciocu, Ithocorre, chi fiat guvernende unu consìgiu de maggiorentes, a otènnere su potere. Sa giuige mama Agnese de Massa aiat lassadu is figios e su giuigadu (non ci sunt documnetos de is cuntatos suos cunsa figia Adelasia, chi fiat artziada a pustis a su tronu) e fiat torrada a Casteddu. Innoghe morta sa sorre Benedetta, aiat otènnidu imbetzes sa regentza pro su nebode Guglielmo II Salusio V (1232-1238): inguni aiat bìvidu a Santa Igia[7] in unu palatzo chi est istadu distruidu de is pisanos e si fiat pasada cun Ranieri Donoratico de sa Gherardesca, cun su cale aiat cumpartzidu is urtimos annos colados in Toscana.

Giuighe de Torres[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

In su 1237, papa Gregoriu IX aiat imbiadu su capeglianu cosa sua a Alessandro in Sardigna pro retzire su reconnoschimentu de Adelasia de sa soberania papale a pitzus de Torres, aici comente a pitzus de is terras chi issa aiat eredadu de s'ajaju Guglielmu I de Casteddu, a Pisa, Massa, e Corsica. In su palatziu de Ardara, a sa presentzia dede s'abate de sa camaldolese Santissima Trinitade de Saccargia, Adelasia aiat fatu atu de vassalagiu ca Ubaldu aiat atzetadu (diat aere versadu annualmente a su ponteftzce bator libras de plata), tzedende su casteddu de Monte Acuto a su pìscamu d'Ampurias comente garantzia de sa buona fiantzia cosa sua. Babbu Alessandro, pro contu suo, aiat revocadu sa scomunica dominada a is duos isposos de papa Gregoriu pro aer preguntadu s'agiudu de is pisanos in Sardigna. A is Visconti, comuncas, non fiat reconnota nisciuna soberania a pitzus de sa Gallura in prus a cuss'antiga autoritade de s'arcidiocesi de Pisa[8]

  • Ubaldo Visconti, cun su cale Adelasia aiat passadu casi unu ventenniu, pigadu male de callentura, si nche moriat in su 1238 a s'edade de 31 annos[9].

Pro is boluntades de Ubaldu, sotascritas in su ghennàrgiu de su 1237, sa Gaddura depiat èssere eredada de su fradile suo Giovanni Visconti. Pedru II de Arborea, issu puru torradu a èssereprediletu de su pontefitze a pustis s'atu de vassallagiu, diat èssere diventadu tutore dieAdelasia. Custa diat aere dèpidu isposare luego Guelfo dei Porcari, persona chi istimaiat sa Santa Sede[10].

Ma su fradile Giovanni s'agataiat a Pisa. Aici Adelasia, chi a manera chi nisciunus dd'aiat prevididu aiat refudadu sa coja cun Guelfo, fiat sutzedida comente soberana in su giudicadu de Gallura, in cantu fiuda de Ubaldu. In su mentres si nche fiat torrada in su giudicadu ei Turres in ue fiat nàschida, trasferendose-sì de su casteddu gallurese de Monteacuto a su palatzo giudicale de Ardara[11].

Sa sutzessione fiat però formale ebbia: Adelasia non teniat figios de Ubaldu e issu aiat redatu, apuntu, uno spetzificu testamentu in ue nominaiat eredere de su giudicadu su parente prus prossimu, Giovanni Visconti de Gallura (su babbu fiat tziu suo). Su giuige nou fiat isbarcadu de prese in Gallura e, mancari su regnu no at a èssere longu, dd'at a pigare su postu suo su primu figiu suo[12].

Adelasia, in prus , no teniat intentzione de subire a manera passiva is diretivas de sa Cresia e, mancari teniat giai 31 annos e no aiat tentu figios, aiat atzetadu imbetzes sa proposta de is Doria de si cojare cun unu piciocu de degheoto annos, bellu meda e figiu naturale de s'imperatore Federicu II, su printzipe Enzo[13].

Su scèberu s'at a rivelare no de profetu mannu, ma at a sighire a si mutire, mancari nominalmente ebbia, cun su titolu di giuighe de Gallura: Enzo puru de Svevia s'at a cumportare fintzas a sa morte, mancari sa distantzia, de sa pregonia e de su separongiu de Adelasia, comente re de Torres e de Gallura, cun s'emanatzione de normas, sa nomina de vicarios, e, in su testamentu, de sutzessores, in cussos territorios, a pustis sa morte sua[14].

Enzo de Hohenstaufen si nch'est mortu a Bologna in su 1272, meda annos a pustis Adelasia, cando su giudicadu de Turres fiat ormai estintu e pratzidu intra is famiglias dominantes in cussa banda de s'isula; su regnu piticu de Gallura at a tènnere sa matessi sorte. Ma su presoneri re de Sardigna (diat èssere semper ammentadu e designadu cun custu tìtulu) continuaiat, mancari totu, a s'intendere e a si comportare comente su soberanu di cussas regiones chi aiat abbandonadu, e ddas amministraiat de su carcere bolognese pro is nòbiles[15].

Riferimentos[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

  1. Costa, p.103
  2. Uras, p. 177
  3. Murineddu, p. 123
  4. Arnaldo Satta Branca, La Sardegna attraverso i secoli, Cagliari, Fossataro, 1966, p. 84.
  5. Costa, p. 70
  6. Oliva, p.20
  7. Uras, p. 161
  8. Uras, pag. 309.
  9. AA.VV., Il regno di Torres, pag. 71.
  10. Uras, pag. 308.
  11. Vigna-Coppi, pag. 14.
  12. Vigna-Coppi, pag. 16.
  13. Uras, pag. 335.
  14. Uras, p. 337.
  15. Cioppi, Enzo..,pag.56.

Bibliografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

  • (IT) AA. VV., Il Condaghe di San Pietro di Silki, Dessì, Tàtari 1900.
  • (IT) AA. VV., Il regno di Torres, I-II, Centro Studi Basilica San Gavino, Tàtari 1999.
  • (IT) Alberto Boscolo, Adelasia di Torres , <Dizionario Biografico degli Italiani>, vol. I, Roma 1966.
  • (IT) Carlo Brundo, Adelasia di Torres, racconto storico, La Biblioteca della Nuova Sardegna, Tàtari 2013.
  • (IT) Alessandra Cioppi, Battaglie e protagonisti della Sardegna medievale, AM-D, Casteddu 2008.
  • (IT) Alessandra Cioppi, Enzo Re di Sardegna, Carlo Delfino, Tàtari 1995.
  • (IT) Enrico Costa, Adelasia di Torres, romanzo storico, Ilisso, Nùgoro 2008.
  • (IT) Antonio Murineddu, (a cura di), Gallura, Fossataro, Casteddu 1962.
  • (IT) Anna Maria Oliva, La successione dinastica femminile nei troni giudicali sardi, <Miscellanea di studi medioevali sardo-catalani>, ed. Della Torre, Casteddu 1981.
  • (IT) Grazia Maria Poddighe, L'ultimo inverno di Adelasia, Carlo Delfino, Tàtari 2002.
  • (IT) Antonietta Uras, L'ultima regina di Torres, Armando Curcio, Roma 2014.
  • (IT) Bepi Vigna-Daniele Coppi, L'amore e il potere. Adelasia di Torres, L'Unione Sarda, Ghiani, Muristenis (CA) 2013.
  • (IT) Omar Onnis e Manuelle Mureddu, Illustres. Vita, morte e miracoli di quaranta personalità sarde, Sestu, Domus de Janas, 2019, ISBN 978-88-97084-90-7, OCLC 1124656644. URL consultadu su 6 nadale 2019.