Lewis Henry Morgan

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.


Articulu in campidanesu

Lewis Henry Morgan

Lewis Henry Morgan (Totussantus 21, 1818 – Nadali 17, 1881) est stetiu una figura de importu mannu po s'antropologia americana. Famosus funt is triballus suus chi pertocant su tema de sa parentalla e de sa strutura sotzialli. Meda connotas funt puru is teorias suas de s'evolutzioni sotzialli e s'etnografia de is Irochesus. Est cunsiderau unu de is fundadoris de s'antropologia moderna.

Biografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Nasciu a Aurora (citadi de sa contea de Cayuga, Noa York). At studiau in s'Academia Cayuga e a su College Union, e in custa urtima iscolla s'est laureau commenti abogau. A pustis de sa laurea aciapat triballu commenti consilleri legalli de una sotziedadi ferroviaria. Est intrau puru in politica, iscriendi•si a su Partidu Republicanu; in sa carriera politica sua est stetiu eligiu (elezidu) deputau e senadori.

Sa cica (chirca) antropologica[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Apassionau meda de etnologia, at studiau is popolatzionis indianas de su Nordueste, agiudau in custa faina de s'amistàntzia cun s'indianu Ely Parker, cummissariu governativu po is afaris indianus me is tempus de sa gherra civilli. Impari cun issu at fundau in su 1851 sa "lega de is Irochesus".
Sfrutendi su fatu ca me is terras de s'istadu de Noa York ddui fiant medas tribù indianas, issu at tentu in primis sa possibilidadi de ddas studiai de acanta visitendi•ddas onnia borta chi bolliat, e in secundis at tentu sa possibilidadi de partecipai a sa vida insoru guadangendi•si s'amistàntzia puru: sa tribù de is indianus Seneca, de sa calli fadiat parti Ely Parker, ddu aiat adotau cun su nommini de "Taydawahguh", "cuddu chi si ndi istat in mesu", est a nai, cuddu chi fait de paraimpiu tra is indianus e is biancus, cuddu chi ascurtat is duas partis in cuntrastu.

Sa Lega de is Irochesus[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Su primmu triballu de importu mannu de Morgan est Sa Lega de is Irochesus (The League of the Ho-de'-no-saunee, or Iroquis), pubricau in su 1851. In su libru Morgan giait una descritzioni de s'organizadura sotziupolitica de is sesi natzionis de sa federatzioni irochesa. In Sa Lega de is Irochesus s'agatant is primas osservatzionis a susu de is sistemas indianus de parentalla; visitendi•ddus si fut acatàu de commenti is irochesus teniant una manera de tzerriai is parentis insoru, diversa de sa chi teniant is "populus civilizaus": unu Ommini, egu, (mascu o femmina chi fut), tzerriat su fradi de su babbu, "babbu", intamas de ddu tzerriai tziu commenti fadeus nosu, e sa sorri de sa mamma dda tzerriat mamma atotu, intamas de dda tzerriai tzia commenti seus acostumaus nosu. Is fillus de su fradi de su babbu e is chi teniat sa sorri de sa mamma si tzerriant "fradis" s'unu cun s'atru, e no "fradibis" commenti de nosu iat a essiri normalli fai.
A onnia modu, a su printzipiu Morgan at lassau de una parti custa chistioni e no s'est incuràu de is carateristicas de su sistèma de sa parentalla irochesa, de commenti custa funtzionaiat, ma at arraxonau a susu de commenti custu sistema at cun su tempus criau e cunditzionau s'unidadi politica de is sesi natzionis.
Morgan aiat cumprendiu ca onnia natzioni teniat acapius cun is atras gratzias a una arretza manna de raportus de parentalla. Onnia natzioni fiat pretzia in unu certu numeru de tribù (oi iat a essiri mellus a ddi nai clan), e onnia tribù teniat unu nommini de arimai (animali). Tribù cun su propiu nommini s'agatant in meda natzionis e is chi ndi fadiant parti, mancai fessint stetius de natzionis diversas, s'intendiant originarius de su propiu antigu babai e duncas s'intendiant fradis a intru de issus atotu. Totus is chi fadiant parti de sa tribù de su lubu, po si nai, mancai fessint de sa natzioni Seneca o Oneida, si cunsiderant "fradis", e sa propiu cosa balliat po is chi fadiant parti de sa tribù de su stori o de cussa de su tostoniu.
In Sa Lega de is Irochesus, Morgan, amostat commenti is irochesus siant una federatzioni de populus acomunaus de valòris in comunu e de una organizadura sotzialli democratica, mancai fessint cunsideraus pagu "civilizaus". Morgan cunsiderat s'animu democraticu de is irochesus paris a su de is ateniesus de sa Grecia antiga, po fai cumprendi ca s'arrispetu e su cunsideru chi sempri si aiat tentu po is gregus de s'antighidadi si iat a essiri depiu tenniri po is irochesus puru.