Fediversu

Su fediversu[1] (fatu fatu incurtzadu cun su tèrmine fedi) est un'annantu de retes sotziales chi podent comunicare s'una cun s'àtera impreende unu protocollu de comunicatzione comunu.[2] Sos impreadores de sitos diferentes podent imbiare e retzire agiornamentos de istados, documentos multimediales e àteros datos pro mèdiu de sa rete. Su tèrmine "fediversu" est unu neologismu, derivat dae s'inglesu Fediverse, paràula aglutinada formada dae federated e universe.
Sa parte manna de sas prataformas de su fediversu impreant programmas a indonu e a còdighe abertu, permitende a sos serbidores issoro de comunicare pro mèdiu de su protocollu ActivityPub. Unos cantos programmas suportant galu protocollos de federatzione prus betzos, che a OStatus, su protocollu Diaspora e Zot. Diaspora* est s'ùnicu progetu de programma isvilupadu de manera ativa e classificadu suta de sa definitzione originale de fediversu chi non suportat ActivityPub.
Funtzionamentu
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]Cando chi unu servìtziu de rete sotziale traditzionale acasàgiat totu sos cuntenutos suos subra de serbidores gestidos dae su propietàriu de su situ web, sos serbidores detzentralizados chi costituint su fediversu cunsentint a cale si chi siat indivìduu o organizatzione de acasagiare sos serbidores suos (narados “istàntzias”).
Cada istàntzia est indipendente e podet istabilire sas règulas e sas aspetativas suas. Nointames custu, gasi comente sos impreadores de unu servìtziu de posta eletrònica che a Gmail podent imbiare lìteras eletrònicas a sos utentes de unu àteru servìtziu comente a Outlook, sos utentes podent pompiare sos cuntenutos e interagire cun sos impitadores de cale si chi siat àtera istàntzia de su fediversu. Un'impitadore de un'istàntzia de Mastodon, a esèmpiu, podet abbistare e interagire cun sas publicatziones de un'impitadore de una àtera istàntzia de Mastodon.
Fintzas sas istàntzias acasagiadas dae servìtzios de rete sotziale diversos podent comunicare s'una cun s'àtera. Un'utente de sa prataforma de microblogging Misskey, a esèmpiu, podet visualizare e interagire cun sas publicatziones de sos utentes de Mastodon. Unas cantas retes de su fediversu cunsentint a sos impreadores de interagire cun diversos formados de rete sotziale de sa matessi prataforma. A esèmpiu, un'utente in un'istàntzia de rete de novas sotziales chi esecutat Lemmy podet interagire cun unu àtera publicatzione de un'istàntzia de kbin, unu servìtziu sìmile, e cun sos istados de microblog de Mastodon.
Istòria
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]Protocollos istòricos
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]Su cuntzetu e sa funtzionalidade de su fediversu sunt esìstidos in antis de su protocollu ActivityPub e de su tèrmine matessi. Unu de sos primos progetos chi includiat su suportu pro unu servìtziu de rete sotziale detzentralizadu fiat Laconica, una prataforma de microblogàgiu chi ativaiat su protocollu OpenMicroBlogging pro comunicare intre installatziones diversas de su programma. Su programma, a pustis, nche l'ant torradu a numenare StatusNet in su 2009, in antis de l'aunire a su progetu GNU social in su 2013 paris cun Free Social, cun custos ùrtimos duos serbidores chi sunt unu fork de StatusNet.
In su cursu de su tempus, sos lìmites de su protocollu OpenMicroBlogging sunt devènnidos prus ladinos, sende istadu progetadu comente unu sistema de messagìstica testuale unidiretzionale. Pro sostituire su protocollu oramai obsoletu, est istadu pessadu OStatus, unu istandard abertu pro su microblogàgiu, chi cumbinat tecnologias vàrias che a Salmon, Atom, WebSub e ActivityStreams in un'ùnicu protocollu impreadu pro comunicare intre sas istàntzias. StatusNet at ativadu su protocollu sa prima borta su 3 de martzu de su 2010, cun sa versione 0.9.0, e est devènnidu in presse su protocollu federadu prus impreadu.
Belle in su matessi perìodu de cando OStatus fiat balangende popularidade, est nàschida sa rete sotziale diaspora*, chi impreat unu protocollu federadu suo. Pro acrarire sas diferèntzias intre sos duos protocollos, sos tèrmines “fediversu” e “federatzione” sunt intrados in s'impreu comunu, mescamente a pustis de su 2017. Su tèrmine “fediverse” l'ant impreadu pro descrìere sa rete formada dae programmas chi impreant su protocollu OStatus, che a GNU Rete sotziale, Mastodon e Friendica, in cuntrastu cun su protocollu cuncurrente diaspora* suta de “sa federatzione”.
ActivityPub
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
In su 2008 Evan Prodromou aiat fundadu sa rete sotziale identi.ca, publichende su software GNU social cun litzèntzia lìbera AGPL (GNU Affero Generale Public License). At in prus definidu su protocollu OStatus. Paris a su serbidore de identi.ca esistiant petzi pagas àteras istàntzias, gestidas dae persones sìngulas pro s'impreu issoro. B'at àpidu unu cambiamentu de importu in su 2011-2012, cando identi.ca aiat incomintzadu sa colada a un'àteru programma naradu pump.deo e aiant creadu medas àteras istàntzias GNU social. In manera contemporànea a GNU social, unos àteros progetos che a Friendica, Hubzilla, Mastodon e Pleroma aiant integradu su protocollu OStatus, creschende gasi su fediversu.
In su nadale de su 2012, sìistàntzia de punta de StatusNet de s'època, identi.ca, est colada a unu programma nou naradu pump.deo, cun unu protocollu de federatzione nou pro sostituire a OStatus. Su protocollu nou l'aiant progetadu pro èssere ùtile pro sos flussos de fainas generales e non petzi pro sos agiornamentos de istadu, e at sostituidu medas de sas dipendèntzias esternas de OStatus cun JSON-LD e un'API REST pro sos sistemas de messagìstica e de posta in arribu, paris a fàghere un'impreu prus mannu de ActivityStreams. Fintzas no essende impreadu comente a su predetzessore suo OStatus, diat àere finidu a influentzare s'isvilupu de s'istandard ActivityPub.
In su ghennàrgiu de su 2018, su W3C at presentadu su protocollu ActivityPub comente istandard racumandadu. S'istandard miraiat a megiorare s'interoperabilidade intre pachetes de programmas diversos in esecutzione subra de una rete manna de serbidores e a sutzèdere siat a su protocollu OStatus chi a Pump.deo. In su 2019, belle totu sos programmas chi impreaiant OStatus aiant agiuntu su suportu pro ActivityPub. Cando chi Mastodon at comintzadu a bogare su suportu a OStatus, unos àteros progetos l'ant mantentu in su còdighe issoro, che a Friendica (chi at mantentu fintzas su suportu a diaspora* paris cun ActivityPub), e su tèrmine fediverse est arribbadu a si referire a manera printzipale a su protocollu ActivityPub e a su programma de serbidore suo de suportu.
Protocollos de comunicatzione
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
A dies de oe esistent protocollos diferentes impreados in su fediversu, totu cantos publicados comente programmas lìberos:
Programmas
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
Sos programmas chi faghent parte de su fediversu sunt totu cantos lìberos. Unos cantos assimìgiant in manera vaga in s'istile a Twitter (a esèmpiu Mastodon, Misskey, GNU Social e Pleroma, chi s'assimìgiant in sas funtziones issoro de microblogàgiu), in càmbiu àteros includent prus sèberos de comunicatzione e transatzione chi los faghent cumparàbiles a Google+ o Facebook (che a sos casos de Friendica e Hubzilla).[5][6]
Sas prataformas de programmas chi sighint s'estendent in su fediversu impreende sos protocollos de comunicatzione elencados.
| Nùmene de sa prataforma | Casta de servìtzios | ActivityPub | DFRN | Diaspora Network | OStatus | Zot Zot/6 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Aardwolf | rete sotziale | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Anfora | acasàgiu de immàginas | Nono [7] | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Akkoma | ||||||
| Bonfire | ||||||
| BookWyrm[8] | retza sotziale dedicada a sos libros | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Castopod | ||||||
| Diaspora* | rete sotziale, microblogàgiu | Nono [9][10] | Nono | Eja | Nono | Nono |
| distbin | pastebin | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Epicyon | ||||||
| Firefish | ||||||
| Friendica (f. Friendika; orig. Mistpark) |
rete sotziale, microblogàgiu | Eja | Eja | Eja | Eja | Nono |
| Funkwhale[11] | acasàgiu de materiale sonoru | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| GNU MediaGoblin | acasàgiu de archìvios, immàgines, àudio e vìdeos | Nono [12] | Nono | Nono | Nono | Nono |
| GNU social (f. StatusNet; orig. Laconica) |
microblogàgiu | Nono [13][14] | Nono | Nono | Eja | Nono |
| Honk | rete sotziale | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Hubzilla (f. RedMatrix; orig. Friendica-Red) |
CMS, rete sotziale, microblogàgiu, wiki, blogging, galleria de immàgines, acasàgiu de archìvios | Eja | Nono | Eja | Eja | Eja |
| Iceshrimp | ||||||
| Inventaire.io | ||||||
| lotide | ||||||
| Kbin | ||||||
| Kibou | rete sotziale, microblogàgiu | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Lemmy | agregadore de ligàmenes, rete sotziale (basadu subra de Reddit) | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Littr.me | agregadore de ligàmenes, rete sotziale | Nono | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Loops | ||||||
| Mastodon | microblogàgiu | Eja[15] | Nono | Nono | Nono[16] | Nono |
| mbin | ||||||
| micro.blog | ||||||
| microblog.pub | microblogàgiu | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Misskey[5] | rete sotziale, microblogàgiu | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Mobilizon | rete sotziale pro sa gestione di eventos | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Movim | rete sotziale, impreat XMPP | Nono | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Nextcloud | acasàgiu de archìvios | Eja[17] | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Nodetube[18] | acasàgiu de vìdeos | Nono | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Numaverse | microblogàgiu, cadena de blocos Ethereum | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Osada (discontinued) | rete sociale, microblogàgiu | Eja | Nono | Nono | Nono | Eja |
| PeerPx | acasàgiu de immàgines | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| PeerTube | acasàgiu de vìdeos | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Pixelfed[19] | acasàgiu de immàgines | Eja[20] | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Pleroma | microblogàgiu | Eja | Nono | Nono | Nono[21] | Nono |
| Plume[22] | blogàgiu | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| postActiv | microblogàgiu | Nono[23] | Nono | Nono | Eja | Nono |
| Prismo | cumpartzidura de ligàmenes | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Pubcast (f. Metapods) | netcasting | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| pump.io | microblogàgiu | Nono[24] | Nono | Nono | Nono[25] | Nono |
| Read.as | leghidore de flussos de datos | Eja[26] | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Sharkey | ||||||
| Snac | ||||||
| Socialhome | situ web, rete sotziale, microblogàgiu | Nono[27] | Nono | Eja | Nono | Nono[28] |
| Takahe | ||||||
| Threads | ||||||
| Vivaldi | ||||||
| Wafrn | ||||||
| WordPress | ||||||
| Write.as / WriteFreely | blogàgiu | Eja | Nono | Nono | Nono | Nono |
| Zap | rete sotziale, macroblogàgiu, galleria de immàgines, acasàgiu de archìvios | Eja | Nono | Nono | Nono | Eja |
Alternativas
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]Cando chi su fediversu siat traditzionalmente sa rete chi li si faghet riferimentu prus a fitianu, e chi benit impreada comente a esèmpiu, pro cantu pertocat su tema de sas retes sotziales detzentralizadas, sunt istadas isvilupadas e ispainadas alternativas a ActivityPub. Unu de sos protocollos printzipales in cumpetitzione cun su fediversu est su protocollu AT, chi alimentat sa rete sotziale Bluesky e at formadu una rete separada sua gistrada dae sos isvilupadores Atmosphere, cando chi cuncurrentes minores che a Nostr e Farcaster sunt devènnidos populares a intro de sa comunidade de sas criptomonedas. Custos protocollos si sunt cunfrontados cun ActivityPub pro evidentziare sas diferèntzias issoro. Custos protocollos prus reghentes impreant unu modellu de federatzione diferente, basadu subra su carrigamentu de sos cuntenutos subra de sos serbidores de tràmuda (relay) pro sa distributzione, in càmbiu chi subra de su modellu serbidore-tzèntricu de ActivityPub. Nointames sas diferèntzias, esistent programmas chi permitint de collegare sos cuntenutos de sos impreadores intre custos protocollos, cumpresos sos “pontes dòpios” chi rugrant prus protocollos cun sa punna de distribuire sos matessi cuntenutos.
Riferimentos
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]- ↑ Progetos in evidèntzia – Sardware, in sardware.org. URL consultadu su 12 santugaine 2025.
- ↑ (IT) Cos'è e come funziona la federazione dei siti su Activitypub: il fediverso, in mastodon.it. URL consultadu su 13 abrile 2020.
- ↑ (EN) Specs - Zot/6 Home, in zotlabs.org. URL consultadu su 7 santugaine 2020.
- ↑ (EN) zotlabs Home, in zotlabs.com. URL consultadu su 26 santugaine 2021.
- 1 2 (JA) Misskey, in misskey.io. URL consultadu su 15 abrile 2020.
- ↑ (EN) Pleroma, in pleroma.social. URL consultadu su 15 abrile 2020.
- ↑ Anfora, Implement mastodon API endpoints #23, in github.com. URL consultadu su 10 nadale 2018.
- ↑ Join Bookwyrm, in joinbookwyrm.com. URL consultadu su 17 maju 2022.
- ↑ diaspora*, Support ActivityPub #7422, in github.com. URL consultadu su 18 austu 2018.
- ↑ diaspora*, Let's talk about ActivityPub, in discourse.diasporafoundation.org. URL consultadu su 18 austu 2018.
- ↑ funkwhale, Funkwhale, in funkwhale.audio. URL consultadu su 2 maju 2019.
- ↑ GNU MediaGoblin, Move federation code to ActivityPub spec #5503, in issues.mediagoblin.org. URL consultadu su 18 austu 2018 (archiviadu dae s'url originale s'11 abrile 2017).
- ↑ GNU social, Support ActivityPub #256, in git.gnu.io. URL consultadu su 18 austu 2018 (archiviadu dae s'url originale su 26 santugaine 2019).
- ↑ GNU social, Plugin, in git.gnu.io. URL consultadu su 18 austu 2018 (archiviadu dae s'url originale su 26 santugaine 2019).
- ↑ Mastodon, ActivityPub support #1557, in github.com. URL consultadu su 18 austu 2018.
- ↑ Mastodon, Release v3.0.0, in github.com. URL consultadu s'8 santugaine 2019.
- ↑ Nextcloud, Nextcloud introduces social features, joins the fediverse, in nextcloud.com. URL consultadu su 10 nadale 2018.
- ↑ (EN) mayeaux/nodetube, in github.com. URL consultadu su 13 abrile 2020.
- ↑ (EN) Pixelfed, Pixelfed, in pixelfed.org. URL consultadu su 2 maju 2019.
- ↑ Pixelfed, Pixelfed federates now., in mastodon.social. URL consultadu su 31 nadale 2018.
- ↑ Pleroma, ostatus removal, in git.pleroma.social. URL consultadu su 29 nadale 2019.
- ↑ joinplu.me, Plume, in joinplu.me. URL consultadu su 2 maju 2019.
- ↑ postActiv, ActivityPub support #97, in git.postactiv.com. URL consultadu su 18 austu 2018 (archiviadu dae s'url originale su 18 austu 2018).
- ↑ pump.io, ActivityPub support #1241, in github.com. URL consultadu su 18 austu 2018.
- ↑ pump.io, OStatus #8, in github.com. URL consultadu su 18 austu 2018.
- ↑ Read.as, Long-form ActivityPub-enabled reader, in github.com. URL consultadu su 29 austu 2018.
- ↑ Socialhome, Federation - ActivityPub support is work in progress, in socialhome.network. URL consultadu su 16 cabudanni 2018.
- ↑ Jason Robinson, Implementing Zot, in git.feneas.org, 19 maju 2018. URL consultadu su 13 abrile 2020 (archiviadu dae s'url originale su 29 santugaine 2019).
Ligàmenes esternos
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]- (IT) Cos'è il Fediverso, in fediverso.info.