Judicadu sardu

Articulu in logudoresu

Is battor judicados

Is judicados sardos fiant battor rennos chi pro manna parte de s'Edade de Mesu pretziant sa Sardigna. Issos si naraiant:

• Giuigadu de Calaris o Pluminos
• Giuigadu de Torres o Logudoro
• Giuigadu de Arborea
• Giuigadu de Gallura

A custos si podet atzunghere su Judicadu de Ogiastra naschidu a giru de s'annu 1015, cando a suta de s'appellu de su paba Beneittu VIII, is pisanos e genovesos acudiant in agiudu a is sardos pro nde catzare a is arabos de sa costera meridionale. Custu rennu fiat guvernadu de is pisanos e at tentu vida curtza meda, currespondende sa fine sua a cussa de su Judicadu de Calaris, in su 1258. Essende s'istoria e s'importantzia sua minore de cussa de is ateros giuigados, non si cunsiderat paris cun issos.

Istoria

S'origine de is judicados no est meda crara. Cun Giustinianu, in su 534 p.C. sa Sardigna fiat intrada a faghere parte de s'Imperiu Romanu de Oriente, chi dd'aiat pigada a is Vandalos e nde aiat fatu una de is sete provìntzias de s'esarcadu de Africa, ispartzida ancora in bator territorios (Partes), chi diant aere diventados bator rennos indipendentes.

Cun is lompidas semper prus fitanias de is arabos chi in pagu tempus fiant ammanniende a giru de totu su Mediterraneu is territorios issoro, is bizantinos si faghiant semper prus dibiles pro ite no scetis depiant difendere is territorios pigados cun Giustinianu, ma s'esistentzia de s'imperiu matessi. Aici, a cara de su VIII seculu is raportos cun Costantinopolis fiant giai meda raros e sa provìntzia sarda depiat parare fronte a sa sola is atacos inimigos.

No s'ischit de pretzisu comente siat sutzedidu su passagiu a is battor istados indipendentes, ni cando s'isula apat iscontzadu de totu is raportos cun is bizantinos, ma a partire de su IX seculu is judiches benint nominados in documentos Francos e de is pabas.

Importante annoditzare comente:

• in su 840 su geografu arabu Ibn Khurdadhbih ammentuaiat sa presentzia de unu guvernadore de Sardigna, Corsica e Baleares;
• in su 851 su paba Lione IV iscrivìat a su Iudex Sardiniae pro dimandare de mandare militares e lana marina a Roma;
• in su 864 su paba Nicolò I iscrivìat de is uniones cunsambenadas intra de is Iudices sardos.

Si podet duncas arresonare ca is bizantinos lassaiant unu guvernadore de Sardigna, Còssiga e Baleares cun presumida residentzia in Casteddu, ca s'arantzia de custu apat afortigadu su podere in s'isula e a pustis ddu apat detzentradu e multiplicadu pro mellus difendere e controllare is territorios. A cumprobu, paret ca su sambenadu Lacon-Gunale acapit a s'origine is battor judicados.

Subra de s'origine de custa familia esistint paritzas teorias:

• Tesi bizantina: is de Lacon-Gunale diant a essere una familia aristocratica de origine bizantina lassada de s'imperadore;
• Tesi autoctona: is de Lacon-Gunale diant a essere una familia sarda, subra de sa base ca assimbillat meda a nomenes de localidades sardas e ca nomenes fitanios intra de is judiches aiant a tennere origine in sa limba sarda pre-latina;
• Tesi allena: custa teoria atzappat fundamentu in su fatu ca in sa corte de su judicadu de Torres bi aiant usos comunes a marovingios e carolingios. Is francos diant a aere dadu imbestidura de re a su guvernadore in Caralis in su IX-X seculu, a pustis de aere difendidu impare a is sardos sa Corsica e sa Sardigna;
• Tesi ammesturada: custa tesi abbaidat cussas tres giai descritas fundidas impare: unu brancu nobile bizantinu lassadu a guvernare chi s'imparentaiat cun importantes familias sardas. S'isparìgu de s'autoridade tzentrale de Caralis diat a esser bennida comente alliantzia cun is francos a pustis de is gherras contra a is Arabos.