Impèriu bizantinu

Artìculu in LSC

Bandera de s'impèriu Bizantinu in su 1350

S'impèriu bizantinu a sa massima istèrrida de territoriu, in su 550 p.C, suta su rennu de Giustinianu I

Evolutzione de is territòrios de s'impèriu bizantinu in su tempus

S'impèriu bizantinu o impèriu romanu de oriente fiat unu istadu formadu subra sa parte orientale de s'impèriu romanu, chi s'agataiat intre s'edade tàrdiu antiga e s'Edade Mèdia. Sa limba printzipalmente faeddada fiat su gregu e sa capitale Costantinòpoli (oe Istanbul). Siat su nùmene de impèriu bizantinu, siat su de impèriu romanu de oriente ddi sunt istados dados in tempus afatante a sa ruta sua: is bividores suos si cunsidaraiant tando che tzitadinos romanos a totu is efetos.

S'impèriu fiat resissidu a subrabìvere a s'iscontzu e da ruta de s'impèriu romanu de otzidente, acontessida in su de 5 sèculos e aiat aguatadu unos àteros millis annos, fintzas a èssere cunchistadu in su 1453 dae is otomanos. Durante sa prus parte de s'istòria sua, s'impèriu romanu de oriente est istada sa fortza prus culturale, econòmica e militare prus potente de s'Europa.

Sunt medas is acontessidas chi intre su de 4 e su de 6 sèculos ant betidu a su perìodu de transitzione in ue s'impèriu romanu si fiat ischirriadu in duos istados. In su 285, s'imperadore Diocletzianu (durada de su rennu: 284-305 p.C.) aiat ispartzidu amministrativamente s'impèriu in una metade orientale e una otzidentale. Intre su 324 e su 330, s'imperadore Costantinu su Mannu (durada de su rennu: 379-395 p.C.) aiat tramudadu sa capitale dae Roma a Bisàntziu, torrada a nùmenare Costantinòpoli e Roman Noa.

Suta su rennu de Teodòsiu I (durada de su rennu 379-395 p.C.), su cristianèsimu fiat fatu religione de istadu, a s'imbesse de àteros cultos chi fiant controidos. A ùrtimu, suta su rennu de Eràcliu I (durada de su rennu 610-641 p.C.), fiat torrada a ordingiare s'aparadu militare e amministrativu e fiat adotadu su gregu che limba uffitziale intames de su latinu. Mancari sighiret sa traditzione de s'antigu impèriu romanu, su bizantinu teniat duncas trassas prus de cultura grega, chi non latina e fiat caraterizadu dae fide religiosa cristianu-ortodossa e non politeista.

Is làcanas de s'impèriu si diant evèlvere significativamente durante totu s'istòria sua, sende custu andandu prus bortas a fatu de perìodos de incuida e de isvilupu. Suta Giustinianu I (durada de su rennu 527-565), s'impèriu tiraiat a s'istèrrida massima de s'istòria sua, a fatu de torrare a cunchistare manna parte de is antigos territòrios romanos otzidentales a longu a longu de sa costera mediterrànea (s'Àfrica de su Norti, s'Italia, is ìsulas majores). Durante su rennu de Maurìtziu Tibèriu (durada de su rennu 582-602), fiat ammanniada sa frontera esta e istablizadas is làcanas setentrionales. Sa bochidura sua aiat nointames causadu sa gherra romanu-persiana de su 602-628, chi diat ispatzare is resusras de s'impèriu e contribuere a is perta territoriales durante is cunchistas musulmanas. In pagus annos diat perdere duncas is provìntzias prus ricas de Egitu e Siria, tzedidas a is àrabos.

Durante sa dinastia matzedona (sèculos de 10-11), s'impèriu aiat torradu a crèschere pro totu una pariga de sèculos, fintzas a a perta de manna parte de s'Àsia Minore, a lùcuru de is turcos.

Is ùrtimos sèculos de s'impèriu bizantinu fiant caraterizados de una costante incuida e diat sighire a s'agatare petzi che unu intre medas àteros istados minores e rivales in s'àrea. Is territòrios chi nd'abarraiant fiant a pagu a pagu surbidos in is de s'impèriu otomanu fintzas a metade de su de 15 sèculos.