Limbas romanzas

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Limbas romanzas in Europa.

Is limbas romanzas, limbas latinas o limbas neolatinas sunt is limbas derivadas de su latinu. Issas no sunt s'evolutzione direta de su latinu classicu, ma de cussu volgare est a nàrere "populare" (de su latinu vulgus 'pòpulu'), costituidu de is variedades linguisticas chi si sunt isvilupadas a pustis de s'espansione de s'Imperu romanu.

Prus de unu miliardu de persones tenet comente limba mama una limba romanza[1] unu miliardu e mesu de individuos nde chistionant a su mancu una comente secunda o àtera limba. S'area in ue custas limbas si sunt isvilupadas, e sunt galu faeddadas in is versiones de oe in die, dda mutimus Romània e corrispundet a sa parte europea otzidentale de s?imperu romanu, francu sa Britannia, con s'annanta de àteras isulas linguisticas neolatinas minores difundidas in is Balcanos (limbas romanzas orientales). In su Nordafrica s'invasione araba (VIII sèculu) nche at burradu cale si siat vulgare latinu chi si fiat isvilupadu, mentras sa persistentzia de s'imperu in sa banda orientale sua, cun s'impreu magioritariu de sa limba greca a livellu ufitziale, at impedidu sa difusione populare de su latinu, a s'imbesse de cussu chi est sutzèdidu in sa banda otzidentale.

Is limbas romanzas, che su latinu classicu e is latinos volgares, benint classificadas in is ramificatzionies de is limbas italicas, in s'arbure de is limbas indoeuropeas; issas formant cussu ca in dialetologia si mutit continuum romanzo.

Su tèrmine romanzu nde benit de s'avverbiu latinu romanice riferidu a su faeddare vernacolo (romanice loqui) a su confrontu de faeddare in latinu (latine loqui).


Distributzione geografica[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Is limbas romanzas in Europa Originariamente is limbas romanzas fiant nàschidas e si sunt isvilupadas in s'Europa meridionale, cunchistada e colonizada de is antigos romanos. Ma gratzias a is scopertas geograficas, e a su colonialismu de is sèculos XVI-XVIII e mascamente gràtzias a s'espansione imperialista de is grandu potentzias europeas in su corso Otochentu is limbas romanzas si sunt difundidas in America puru, in Africa, in Asia e in Oceania, diventande una de is famiglias linguisticas prus faeddadas de su mundu.

Pro su chi pertocat is chi tenent che limba mama s'ispagnolu, sighidu de su portoghesu e de su frantzesu sunt is limbas prus difùndidas.

Pro su chi pertocat su nùmeru de Paisos in ue est chistionada, sa limba prus difùndida est su frantzesu, presente in Frantza, ISvitzera, Belgiu, in Canada, in is Caraibi, in meda Istados de s'Africa e in is arcipelagos de s'Oceanu Pacificu. S'Ispagnolu est faeddadu in Ispagna e in s'America Latina, in ue su portoghesu est presente imbetzes, in Portogallu, in Brasile puru e in calincuna banda de s'Africa. Una difusione a livellu europeu tenint su romenu puru, faeddadu in Romania e in Moldavia, e s'italianu, presente in Italia, a San Marino, in Isvitzera (Canton Ticino e Canton Grigioni), in sa Tzitade de su Vaticanu (in ue su latinu est cunsideradu limba ufitziale), in Istria (est limba ufitziale paris a s'islovenu in is comunos de Capodistria, Pirano, Isola e Ancarano, e in prus limba ufitziale in paris cun su croatu in totu is àteros logos de sa Regione istriana), in su fiumano e in Dalmazia, a Malta, in Corsica, in su Nizzardo, in su Principadu de Monacu, in ue no tenet però recconoschimentu ufitziale. Esistint limbas chi no sunt ufitziales de s'istadu ma coufitziales a intro de s'area de apartenentzia o cun calincunu reconnoschimentu giuridicu, comenete su sardu e su friulanu in Italia, su catalanu e su galitzianu in Ispagna.

Classificatzione e limbas imparentadas[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Sa classificatzione de is limbas romanzas est intrinsecamente difitzile, ca meda de s'area linguistica est unu continuum de dialetos, e in calincunu casu sa politica podet giogare unu ruolu. In annanta a su latinu (ca no est inclùdidu a intro de is limbas romnazas) and a pagu limbas estintas de s'Italia, faghent parte de sa famiglia de is limbas indoeuropeas[[2]].


Nche sunt ischemas diferentes pro pratzire is limbas romanzas. Tre de is ischemas prus comunos sunt custos:

  • Italo-otzidentales vs. orientales vs. meridionales. Custu est s'ischema impreadu de Ethnologue, e est basadu a pitzus de s'èsitu de is deghe monotongos vocales in su latinu classicu.
  • Otzidentales vs. Orientales. Custu ischema pratzit is limbas impreende sa Linia La Spezia–Rimini, ca curret atressu s'Italia de su tzentru nord pagu in susu de sa tzitade de Firentze (ca format sa base de s'italianu modernu). In custu ischema , "Orientale" includet is limbas de s'Italia tzentrale e meridionale, e s'area romanza balcanica (o "Romania orientale") limbas in Romania, Gretzia, e de calincun'àtera banda in is Balcanos; "Otzidentale" includet is limbas de su Portugallu, Ispagna, Franzta, Italia de su Nord e Isvitzera. Su Sardu no est fatzile a ddu classificare in custu ischema.
  • "Conservativas" vs. "innovativas". Custa pratzidura no est "genetica" e is làcanas suas galu oe sunt ogetu de dibata. A s'ispissu is limbas gallu-romanzas format su coro de is limbas innovativas cun su frantzesu consideradu su prus innovativu de totus, mentras is limbas acanta a sa periferia (ca includent Ispagnolu, Portoghesu, Italianu e Romenu) sunt "conservativas". Su sardu est a s'ispissu reconnotu comente su prus conservativu de is limbas romanzas, e est istada sa primu limba si distantziare de is àteras, fortzis in su primu sèculu a innantis de Cristu. Dante aiat errisu is sardos pro sa cunservatividade de sa limba issoro, aiat postu in rilievu ca issos imitaiant su latinu "comente is martinicas imitant is òmines"[[3]].
  • Is limbas orientales sunt (plurale de su nominativu plurale in i):
  • Limba italiana
  • Limba romuna
  • Limba sitziliana
  • Is limbas otzidentales sunt (plurale de s'acusativu plurale in s):
  • Limba aragonesa
  • Limba asturiana
  • Limba cadelana
  • Limba galega
  • Limba ispagnola
  • Limba ladina
  • Limba lionesa
  • Limba otzitana
  • Limba portughesa
  • Limba sarda
  • Limba frantzesa
  • Su Dalmàtigu est mortu su sèculu passadu. Ddu faeddaiant in is ìsulas de su mari Adriàtigu chi oe s'agatant in Croàtzia.

Status modernu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Sa limba romanza chistionafda che limba mama prus difùndida oe in die est s'Ispagnolu, sighidu de su Portuguesu,, Frantzesu, Italianu and Romenu, ca coberint unu terrìtoriu mannu meda de s'Europa e adia benint impreadas comente limbas ufitziales e natzionales in deghinas de Paisos.

Frantzesu, Italianu, Portughesu, Ispagnolu, e Romenu sunt limbas ufitziles de s'UE puru e frantzesu e Ispagnolu sunt duas de is ses limbas ufitziales de is Natziones Unidas. A foras de s'Europa ispagnolu, frantzsesu e portughesu sunt puru limbas ufitziales de meda Paisos nàschidos a pustis sa fine de is imperios coloniales.

S'ispagnolu est sa limba ufitziale de s'Ispagna e de noe Paisos de s'America de su sud, domo de casi metade de sa populatzione de su continente; in sese Paisos de s'America tzentrale (totus francu su Belize); e in Messiicu. In is Caraibi, est ufitziale a Cuba, sa Repubblica Dominicana, e Porto Rico. In totu custos Paisos, s'ispagnolu latinu americanu est sa limba vernaculare de totu sa populatzione, donende a s'ispagnolu sa positzione de limba romanza prus faeddada. In Africa est sa limba ufitziale in sa Guinea Ecuadoriale.

Su portughesu , in sa patria sua, Portugallu, est faeddadu de belle totucantu sa populatzione de 10 milione de abitantes. Comente limba ufitziale de su Brasile, est faeddada de prus de 200 miliones de persones in cussu Paisu, aici comente is abitantes de sa làcana cun su Brasile de su Paraguay orientale e de s'Uruguay orientale, arribende a contare unu pagu prus de sa metade de sa populatzione de su continente intreu, faghende de su Portughesu sa limba ufitziale de unu paisu ebbia prus faeddada. Est sa limba ufitziale de ses Paisos africanos (Angola, Cape Verde, Guinea-Bissau, Mozambique, Guinea Ecuadoriale, e São Tomé e Príncice) e est faeddada in cussu continente de fortzis 30 miliones de residentes[[1]]. In Asia, su Portughesu est co-ufitziale cun àteras limbas in Timor Est e Macau, mentra meda faeddadores in Asia —prus o mancu 400,000[[2]]— sunt in Giapone e custu derivat de su fatu ca meda giaponesos emigrados in Brasile sunt torrados in Giapone. In America de su nord 1,000,000 de persones[[4]] tenent sa limba potughesa che limba mama. In Oceania, est sa secunda limba romanza prus faeddada a pustis su frantzesu e custu derivat de su nùmeru de faeddadore in Timor Est. Su Galitzianu chi est parente stretu de su portoghesu tenet rangu de co-ufitzialidade in Galitzia paris a s'ispagnolu.

A foras de s'Europa , est limba prus difùndida in sa provintzia canadese de su Quebec, and in bandas de New Brunswick e Ontario. Su Canada est ufitzialmente bilingue, cun frantzesu e inglesu ca sunt is limbas ufitziales. In bandas de is Caraibi, comente Haiti, su frantzesu tenet status ufitziale, ma meda gente chistionat in creolucomente su creolu haitianu che limba mama. Su frantzesu tenit puru status uffitziale in meda parte de s'Africa, ma relativamente pagu faeddadores. In is possedimentos frantzesos adia de su mare, s'impreu de su frantzesu che limba mama est creschende.

Mancari s'Italianu apat tentu calincunu possedimentu coloniale prima de sa secunda gherra mundiale, sa limba sua no est abbarrada che limba ufitziale a pustis sa fine de sa colonizatzione. S'esitu est ca a foras de s'Italia e de s'Isvitzera s'italianu est faeddadu de comunidades de emigrantes in America de su nord, in america de su sud e in Australia. In calincuna colonia italiana pretzedente—est a nàrerre Libia, Eritrea e Somalia— est faeddada de pagu gente istruida pro impreos de cummertziu e guvernu.

Romania no at mai tentu un imperu coloniale, ma asuta su terrìtoriu suo in su sudest Europa, sa limba rumena est faedada cumnete limba de minoria de populatziones autoctonas in Serbia, Bulgaria, e Ungheria, and in calinuca parte de sa pretzedente Grandu Romania (prima de su 1945), aici comente in Ucraina (Bukovina, Budjak) and in calincuna bidda intra is rios Dniester e Bug[[5]]. Sa limba rumena est faeddada oe in Bulgaria, Macedonia, Albania, Kosovo, e Gretzia[[6]]. Su Rumenu s'est difùndidu puru in meda partes de su Mediterràneu (in particulare in àteros Paisos cun limbas romanzas comente Italia e Ispagna), e de clincuna àtera banda comente Israele in ue est faeddada comente limba mama de su 5% de sa populatzione[[7]], e comente secunda limba de àteras persones. Custu derivat de su fatu ca meda ebreos de origine rumena sunt mòvidos de sa Romania a Israele a pustis sa secunda gherra mundiale[[8]]. A sa fine 2.6 milliones de persones in sa Repubblica de Moldavia faeddant una variedade de Rumenu ca ddu narant Moldavu o Rumenu de issos.

Su totale de is faeddadores nativos de is limbas romanzas est pratzidu comente sighit (cun sa classifica issoro intra is limba s de su mundu intra parentesis)[[9]][[10]]:

  • Ispagnolu (Ispanofonia) 49% (2)
  • Portughesu (Lusofonia) 26% (6)
  • Frantzesu (Francofonia) 8.6% (18)
  • Italianu 7.7% (23)
  • Rumenu 3.0% (49)
  • Catalanu 0.9% (no in sa classifica de is100 limbas prus faeddadas)
  • Ateras 3.6%

Notas[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

  1. ethnologue.com, https://www.ethnologue.com/.
  2. Encyclopædia Britannica. Retrieved 2 December 2014., in britannica.com.
  3. De volgari eloquentia, Dante Alighieri.
  4. (EN) List of territorial entities where Portuguese is an official language, in Wikipedia, 5 maju 2020. URL consultadu su 7 maju 2020.
  5. I.S. Nistor, "Istoria românilor din Transnistria" (The history of Romanians from Transnistria), București, 1995.
  6. Djuvara Neagu, "La Diaspora aroumaine aux XVIIIe et XIXe siècles " In: Les Aroumains, Paris : Publications Langues’O, 1989 (Cahiers du Centre d’étude des civilisations d’Europe centrale et du Sud-Est ; 8). P. 95-125..
  7. of Israel reports 250,000 speakers of Romanian in Israel, while the 1995 census puts the total figure of the Israeli population at 5,548,523, in ethnologue.com.
  8. [of Israel reports 250,000 speakers of Romanian in Israel, while the 1995 census puts the total figure of the Israeli population at 5,548,523 Eurojewcong.org].
  9. [Eurojewcong.org. Archived from the original on 2006-08-31. Retrieved 2010-11-06. Microsoft Encarta 2006].
  10. SIL Haley., in ethnologue.org. URL consultadu su 7 maju 2020 (archiviadu dae s'url originale su 22 austu 2011).