Sardigna/nugoresu

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.


Articulu in nugoresu

Sa cartina de sa Sardigna

Sa Sardigna est un'ìsula de su Mare Mediterràneu ocidentale, posta a unos 200km dae sa penìsula italiana, belle su mantessi dae sa Tunisia, unos 300km dae sa Ligùria e 500 dae s'Ispagna. Sa terra prus acurtzu est sa Còrsica, petzi 11km. Sa forma de s'ìsula est sa de unu retàngulu longu, de unus 260km in diretzione NS e unus 120 in sa EO. Sa punta a Nord est sa bidda de Lungoni (Santa Teresa de Gaddura), sa de Sud est su Capu Teulada. Sos mares chi l'inghirian sun su Mare Tirrenu a Est e su Mare de Sardigna a Ovest. Su locu est de unos 24.000km², s'oru de mare de unos 2400 km.

Sos montes sunt su 13,5 % de su locu, sos monticros su 68 % e sos pranos su 18,5 %. Su monte prus artu tirat 1834m (Punta de Lamàrmora), in sa serra de su Gennargentu, in su mesu de s'ìsula.

Su tempus tìrat a su sicu, in istiu e in iberru. Sa temperatura media est de 14-18 °C, chin cambiamentos mannos intr' 'e pranu e monte, istiu e iberru: si podet passare dae -2 o -3 a 30 °C. Su bentu podet èssere forte meda, prus de totus su bentu estu (de NO). Proghet pacu, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intr'e monte e pranu, oru de mare e terra 'e intro.

B'at unu lacu naturale ebbia, su lacu de Baratz, in su NO de s'ìsula, acurtzu 'e Tàtari e de S'Alighera. Sos ribos chi non si sican in istiu sun pacos: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàtari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumendosa, su Mannu e su Cixerri. Su ribu prus longu est su Tirsu, chi tìrat 159 km e bessit in su Mare de Sardigna a pustis de àer tocau sa tzitade de Aristanis.

Sa Sardigna est dae su 1861 in s'istadu italianu (dae su 1720 fit de sos Savoia, s'istadu Piemontesu chi a pustis che l'an mutiu italianu)e dae su 1948 est una regione autonoma. Tenet una popolatzione de 1.680.000 pessones. Sas limbas faveddadas sun s' italianu (fintzas a chimbant'annos fachet prus chi ateru comente limba de cultura e burocratica e pacu connotu dae sa parte prus manna de sos sardos fintzas a sos annos '50-'60) e su sardu, una limba connota dae sa zente in unos 350 limbazos diversos (chi si poden ischirriare in duas macrovariantes, campidanesu e logudoresu), ma sos chi ischin faveddare su limbazu issoro cumprenden totus sos ateros, ca sa sintassi est sa mantessi in totu su sardu, sa morfologia cambiat pacu e sas dierentzias prus mannas sun in sa pronuntzia chi cambiat dae una bidda a s'atera. In unas 25 biddas de su Nord de s'isula si faveddan sos limbazos sardos-corsos, chi sun limbazos a lacana tra su sardu e su corsu e si poden ischirriare in tres: su turritanu, chi est acurtzu meda a su sardu ca sas paragulas sun belle tottus sardas e si faveddat in Tàtari, Sossu e Portu Turre, su gadduresu chi s'assimizzat meda a su corsicanu ma tenet paragulas sardas meda custu puru e si faveddat in totu sa Gaddura (in paritzas biddas si faveddat mascamente su logudoresu) e s'anglonesu chi istat in mesu intr'e custos duos e si faveddat in sas biddas de s'Aglona. In S'Alighera si faveddat s' aligheresu (impare a s'italianu e a su sardu) chi est unu limbazu catalanu anticu chin influèntzias sardas; e in Carluforte si faveddat su tabarchinu chi est unu limbazu ligure. Meda zente faveddat puru s'inglesu pro traballare chin sos turistas e pro mannu nummaru de bases americanas ca bi sunt in totta s'isula.

Voches currelatas[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]