Ulìana

From Wikipedia

Coordinadas: 40°16′15.65″N 9°24′09.91″E / 40.271013°N 9.402752°E40.271013; 9.402752

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu


Ulìana
Nùmene ufitziale: Ulìana, Oliena
Istadu: Itàlia
Regione: Sardigna
Provìntzia: Nùgoro (NU)
Ladiore: 40°16′0″ Nord
Longhiore: 9°24′0″ Est
Artiore: 339 m. subra su mare
Tirada: 165,74 km²
Populatzione: 6 542 30/06/2023
39,47 biv./km²
Comunes lacanantes: Durgali, Nùgoro, Orgòsolo
Còdighe postale: 08025
Prefissu telefònicu: 0784
Còdighe istat: 091055
Còdighe catastale: G031
Bividores: ulianesos
Patronu:
 - Santu
 - Die

Santu Innàssiu de Loyola
17 austu
Giassu web: Situ Istitutzionale


Ulìana (nùmene italianu: Oliena) est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro, in sa Barbàgia de Ollolai, a un'ala de su massitzu calcàreu de su Supramonte. Tenet 6.717 abitantes.

Su nùmene[edit | edit source]

Si pensat chi su bèngiat dae su latinu olia o dae su fenìtziu Helion, artu meda, dae su monte Corrasi chi si pesat bardaderu in pitzu de sa bidda. Diat podere bènnere finas dae Ilienses, chi diant èssere istados sos chi abitaiant su sartu de Ulìana in s’època nuràgica e chi in sas legendas romanas nche diant èssere lòmpidos dae Ìlio in sa Tròade.

Su sartu[edit | edit source]

Ulìana in mesu a sa Barbàgia de Ollollai naschet in pees de su Corrasi, monte de preda de carchina de su Supramonte; a tramuntana e a oriente est a làcana in terrinu de Orgòsolo e de Durgali e cara a mesudie cun Nùgoro, chi est a 10 km.

Su Corrasi est sa punta prus arta de su Supramonte cun 1464 mt e paris cun Carabibba (1327), Ortu Caminu e Sos Nidos pro su colore arbu sunt connotos comente sas Dolomites Sardas. Logos agrestes e ispentumados: grutas, nurras, ischervigadòrgios e ispèntumes e a tretos dae sas rocas biancas si nche incrarant chercos, lidone, chessa e ghinìperos seculares tortos e s’agatant peri golòstios e enis e aladerros. Custos montes si podent bisitare, ma est de importu a lu fàghere cun ghias ispetzializadas chi connoschent bene su logu, ca est fàtzile a si pèrdere.

In sa pala a oriente de su Corrasi cara cara a sa Preda de su Muvrone, in sa badde de Guttiddai falat su Gologone, una de sas funtanas càrsicas prus de importu de totu s’Europa. Sa funtana bundante de abba, chi diat èssere bastante pro Durgali, Ulìana e totu sa Baronia, nche ghetat a su Tzedrinu. Su Gologone naschet pagu a tesu dae sa bidda , in sa pala de su Supramonte e a s’ala dereta de su Tzedrinu, sa prus de importu de in totu s'Itàlia e como dae unos cantos annos est monumentu naturale. Sa funtana est vitània: bundante abba istadiale frita e currente abba ierrile. Naschet dae ispèntumes carcàreu e nde bogat 300 litros de abba in unu segundu. Si nche lompet dae Ulìana conca Durgali in su caminu provintziale a su Km 5,8 si girat a destra in un'àndala bene singiada, a pustis de 8 Km, coladu s'albergu famadu cun su matessi nùmene, si nche lompet a una parta manna e dae cue a pee a sa funtana, chi est de bellesa rara peri pro more de birde totu a in tundu.

Pagu a tesu s’àndala antiga e isteremada de Su Passu Malu nche lompet a sa badde de Lanaitu, prus a dae in antis sos ispèntumes de preda mòlina de Ganagòsula. In sa badde de Lanaitu (a 7 km dae sa bidda) s’agatant medas rutas chi si podent bisitare cun atretzadura ispelelògica de entidade mèdia: sa ‘Oche (dae foghe), su Bentu, Eliches Artas e sa Ruta Corbeddu, chi leat su nùmene dae su bandidu Giuanne Salis Corbeddu (1844-1898), chi a fitianu miriada in custos giassos. In custos tretos s’agatant sas istigas de insediamentos dae su paleolìticu antigu (36.000 a pagu prus o mancu 10.000 annos a como), pro tale sinniale in sa Ruta Corbeddu sunt istados agatados restos de persones de sos prus antigos de totu sa Sardigna.

Su Supramonte de Ulìana est ricu de pinnetos originales, chi in dies de oe sunt però belle totu abbandonados.

S'istòria[edit | edit source]

Bestimentas traditzionales

Pagu a tesu a tramuntana su bidditzolu nuràgicu de sa Sedda de sos Carros, fraigadu in su 1300 a. C., in s’època de su Brunzu Mesanu, famadu pro sa funtana sacra. Est derrutu meda, tudadu e carrargiadu dae sa terra e su prùere de pagu prus o mancu 2000 annos, ma, mancari siat, est nòdida sa mannària e s’imponèntzia de custu cumplessu de pinnetos a pranta tunda e ovada, sa prus parte però sos archeòlogos no l’ant galu isfossada. Su tretu chi finas a oe si podet bisitare est de seguru so giassu sagradu, in oe s’agatant finas butegas de artesania pro traballare sos metallos, chi fortzis nche giughiant peri a sos bighinos de Gurrutone, Sòvana, Birai e Serra Orrios. A una corte manna si nche acrarant belle totu sas domos e nòdidu est su putzu sacru, a pranta tunda e de blocos cuadros de preda mòlina postos in fila a pare, in ue iscastant cussos de preda bianca cun sas concas de mascru berbeghinu, dae ue nde b’essiat s’abba, chi nche lompiat a unu barchile tundu de preda.

S’aposentu de intro est de preda de carchina e oru oru a su muru b’at unu setzidòrgiu de preda. Sas bìsitas a custu bidditzolu partint dae unu rifùgiu a costàgiu de sa Ruta de sa ‘Oche. Una escursione bella a beru pro sos amantes de s'escursionismu est cussa chi partit dae Monte Macione finas a sa badde de Lanaitu, in ue s’agatant sas rutas Sa ‘Oche, Su Bentu e Corbeddu.

Un'àtera fonte nuràgica nche l'ant agatada in sa badde de Lanaitu.

Ulìana est istadu unu tzentru de importu a làcana de su Giudicadu de Gaddura e Casteddu, e a pustis a leadu parte a sa Diòtzesi de Garteddi. In su 1324 sunt arribados sos Pisanos, in custu tempus sa bidda fiat in prussione pro su chi pertocat sa massaria cun sa coltivatzione de genias de berduras e frùtora finas a tando disconnotas. Sos adromos de custa presèntzia pisana sunt su ponte de Papalope o ponte de sos Pisanos. Sos ulianesos in custu tempus esportaiant bestiàmene e casu e importaiant drogas e telas, comente su brocadu, chi beniat dae s’oriente. In custu tempus fràigant sa crèsia de Santa Maria Megiore, che a su Duomo de Pisa. Crèsia romànicu-aragonesa (agabbu XIII-sèc. printzìpiu XIV sèc.), l'ant fraigada a su tempus de sos Pisanos a pitzu de unu campusantu antigu, difatis a suta de s’altare ant agatadu una sepultura antiga meda a in tundu bi fiant sas cumbessias, oe derrotas de su totu. Fintzas a 1791 est istada sa crèsia megiore de Ulìana e fiat sagrada a Santa Maria Assunta, patrona de sos Pisanos. In tempus antigu fiat in foras de bidda, como resurtat in su tzentru. In su 1950 est istadu artziadu su pianu de fràigu e su chi si bidet oe est su resurtu de acontzos de cada genia e de ònnia tempus. In su 1990 sos restàuros ant chircadu de bogare a campu sa cara antiga de custa crèsia.

In su de XVII sèculos arribant sos Gesuitas e sa bidda cumentzat a si partzire in duas bighinados, sa Banda Manna e sa Bandita a s'una ala e a s'àtera de su Riu Golati e sunt aunidos dae unos cantos pontes. Pro more de sos Gesuitas s’economia de Ulìana creschet, peri gràtzias a su fràigu de su Collègiu in fatu a una donatzione manna gastada a sa bidda dae su canònicu Salis. Sos Gesuitas batint a sa bidda sa coltura de sa murichessa e dant peri medas inditos noos pro abbare sos campos a manera prus ratzionale.

De importu peri sa crèsia megiore de Santu Innàssiu: fiat pagu a tesu dae su cumbentu e de sa crèsia de Santu Lussùrgiu, chi est de su XV sèculu, fraigada in su tzentru de sa bidda, a curtzu a sa crèsia de Santa Rughe. Sa frontera de custa crèsia est simpre cun unu campanile a vela, chi la faghet geniosa. Sa genia est gòticu-catalana a una navada ebbia, sa coberta est de tàulas e cannas. Su presbìteru est mudadu cun afriscos. Naschet a s’ora s’Ortu de su re e s’Ortu de Molinu e sa bìngia de Trilliada e sa massaria e s'allevamentu de sos pecos de ule est in prussione e gasi sighende finas a tempos modernos.

Su Cullegi o Palatzu ex gesuìticu est nàschidu pro more de su Retore Juanni Ànghelu Salis, chi aiat lassadu in eredade 42500 libras (monedas de Casteddu) a sos Gesuitas pro su fràigu de unu Collègiu de istùdios religiosos in Ulìana, su palatzu difatis est istadu pro meda tempus un’iscola gesuita de importu mannu. Progetadu comente sa crèsia de Santu Innàssiu dae s’architetu Spotorno, sa genia de sa fatzada est tardu-rinaschimentale e manierìstica, ingalanidu dae sas bentanas cun guarnissas trapadas de istucu. Est atachende a sa crèsia de Santu Innàssiu, est unu palatzu imponente de tres pianos, bessende dae sa carrera imprendada Jchinusa bos l'agatades cara cara. Sas bentanas aberint a sa pratza manna cara tramuntana, chi li narant Praia o Pàtiu de Cullegi. In antis cara a sole b’at unu giardinu. A pianu terra b’at chimbe aposentos: su refetòriu, sa canava, sa coghina e su magasinu. In intro de su coladòrgiu ant bogadu a pitzu unu putzu chi serbiat a collire s’abba pro su Cullègiu e a che la giùghere finas a sos campos de sos padres, in su situ oe connotu comente s’ortu de su Re. In su primu pianu b’est sa canònica, in su de tres pianos e in su sostre b'est oe una sala de mustras.

A pustis andados sos Gesuitas su Palatzu est istadu disconsoladu e fiat andende de male in peus. In s’otighentos est istadu acontzadu e destinadu a caserma de sos Carabineris, chi in su giardinu bi aiant postu fintzas sos caddos. Su refetòriu est ingalanidu de afriscos.

Sa cultura[edit | edit source]

Bestimentas traditzionales

Bella de mirare in su Cullègiu est su Retablu de Santu Crisolo, in printzìpiu fiat in sa crèsia de Santa Maria, pintadu dae su Maistru de Ulìana, pintore sena nùmene de su 1500, chi dat a coro su Pinturìcchio. Est de su de duos cuartos de su XVI sèculu, est unu dòpiu Trìticu e est tèmpera in pitzu de tàula. Sa genia est raffaellesca, umbro­romana e ispanniola.

Prus a intro de bidda b'est Putzu de presone: est una ruina de unu palatzu de su '600. Fiat unu fràigu mannu. Leat su nùmene dae su putzu in ue dae oto o noe sèculos benat s'abba e peri ca sos Tolos, sennores de Ulìana, in cue nche serraiant sos presoneris. In custu palatzu si podet galu bìdere sa lògia de matones rujos, sa famada lògia de canales.

Ulìana at una bella traditzione de ballos e meda sunt sos assòtzios folclorìsticos chi los faghent connòschere fintzas in s'èsteru e ànimant peri totu sas festas de pandela e Cortes Abertas.

De importu mannu est su cantu a tenore chi at una traditzione manna, connotu dae su tempus antigu, e famadu fintzas pro èssere istadu ammiradu dae Grabrielle D'Annùntzio, chi in agiunta a su Nepente at cantadu Ulìana peri pro sas boghes suas galanas de casta e in su 1923 unu tenore ulianesu est istadu cumbidadu a cantare a su Vitoriale.

De mentovare est su costùmene de sa bidda, connotu pro sos ricamos, chi dae unos cantos annos sunt peri espostos in unu museu, pagu a tesu dae sa domo comunale: su Museu de su Mucadore e de su Ricamu.

Dae su 2011 in su mese de làmpadas est nàschida sa festa Ulìana in frore (in italianu Oliena in fiore) pro unu mese sa bidda est ingalanida in ònnia ungrone dae frores de cada genia e de cada colore, s'aberint sas cortes antigas e si bogant pìgiu totu sas antighidades e si contivigiant peri atividades culturales de importu e intra sos bisitadores medas sunt sos istràngios.

De mentovare est fintzas su Aristeo de Dule, s'istatuedda de brunzu agatada in su 1843 in una bìngia, sa de Medde, de 16 cm de artària, figurat un'òmine nudu, sos pilos sunt icuarnitzados cun una genia de diadema presu a banda de palas, in sa carena sunt isculpidas unas cantas abes, sìmbulu de sa divinidade. Sa datatzione non est segura, ma si pensat chi s'òpera siat prus antiga de sa conchista romana (238 a.C).

S'economia[edit | edit source]

S'economia de sa bidda est agro-pastorale, ma sa prus parte de sos ulianesos como sunt impiegados pùblicos. Sa bidda est famada pro s'ògiu e pro su binu, su Nepente, unu cannonau forte e durche che su mele, cantadu finas dae Gabrielle D'Annunzio in tertzinas ispantosas. Bundantes sunt sas istruturas ritzetivas, in sos ùrtimos annos su turismu est una boghe de importu in s'economia locale. Medas sunt sos ristorantes e sas siendas agriturìsticas chi coghinant galu màndigos dae su sabore antigu.

Sos B&B in intro de bidda sunt medas e peri unos cantos in foras de bidda. De mentovare finas sas agentzias de escursiones chi giughent a tràvicu sos turistas a mirare sas bellesas de totu su territòriu. Ulìana at una retza de servìtziu de informatziones turìsticas bene organizadu: su Presìdiu Turìsticu Calaveras est a disponimentu de sos istràngios in ònnia perìodu de s'annu pro los inditare a bisitare su logu e a contivigiare comente si tocat su tempus chi cadaunu at a disponimentu pro sas fèrias.

Sas festas[edit | edit source]

Ulìana est sa prima bidda a aere printzipiadu in su 1995 sa manifestatzione Cortes Abertas, chi como interessat belle totu sas Comunas de sa provìntzia de Nùgoro, ponende a disponimentu de Sardos e istràngios sa bellesa de sas domos antigas bene contivigiadas in su tempus. In custa ocasione e in àteras afussiones làicas e religiosas sa bidda bogat a campu peri sas bundantes òperas de artesania e sos grupos folclorìsticos allegrant de colores e de ballos sos caminos, sos gurgos e sas pratzas.

Intesas sunt sas tzelebratziones de sa chida santa. Santu Lussùrgiu a fine de austu est una de sas festas de prus importu e sas manifestatziones religiosas s’aunint a cussas tziviles, tres dies de chi nche collint a pare meda gente dae sas biddas a in tundu e peri medas turistas acudidos fintzas dae sala de mare. Pro Nostra Segnora de Musserrata, crèsia pagu a tesu dae sa de bidda, sa gente andat a nuina a pee. Su 21 de làmpadas, imbetzes, si festat Santu Giuanne de sos pastores, una prufessone a caddu cun sa pandela nche lompet a sa cresiedda in foras de bidda.

Persones nòdidas[edit | edit source]

In Ulìana b’at nàschidu o istadu medas persones de importu dae su tempus antigu:

  • Padre Giuanne Antoni Solinas (1643-1683) fiat missionàriu gesuita intra sos Ìndios de Hohomàs e gasi nd’est mortu;
  • Su canònicu Predu Bisi (1878) de Bitzi, ma prèide in Ulìana pro 60 annos,
  • Totoni Catte (1912-1948), partigianu;
  • Pipinu Catte (1916-1975), insegnante e polìticu;
  • Màriu Melis (1921-2003), ghia istòrica de su Partidu Sardu de Atzione e senadore;
  • Ettore Sequi, ambasciadore italianu in Afganistàn;
  • Gianfranco Zola (1966), calciadore famadu peri in Inghilterra
  • Dolores Turchi, antropòloga e diretora de sa rivista Sardigna mediterrànea.

Bibliografia[edit | edit source]

Ligàmenes esternos[edit | edit source]

Controllu de autoridadeVIAF (EN142203694 · BNF (FRcb13196964s (data) · GND (DE4461350-7 · LCCN (ENno97065394 · NLI (ENHE001049682 · WorldCat Identities (ENno97-065394