Cristianèsimu

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.

Su Cristianesimu est una religiòne monoteista, originada in su I seculu, intzentrada in s'impostu de Gesùs Cristu, e lu riconnoschene comente su Figiu de Deus fattu omine.

Istòria e orìzine[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

In su cristianesimu unu ruolu importante ada appidu s'apostolu Simone Pedru, unu de sos doighi, sos primos discipulos o apostolos. Gesus una die at nadu a Simone chi a una domanda de Gesus aiada rispostu: "Tue ses su Messia, su fizu de su Deus vivente", "Tue ses Pedru e subra custa pedra deo apo a costruire sa creja mia; sas fortzas de s'ifferru non l'ana a binchere nè a la distruere. A tie dao sas giaes de su regnu se sos chelos e su chi asa a ligare subra sa terra at a essere ligadu in sos chelos" (Matteo 16,16-19). Gai Gesus at dadu a Pedru su compitu de essere capu de sa creja. Santu Pedru est mortu martire a Roma in sa persecutzione de Nerone (64 d.C.). Po sos cristianos catolicos su Paba est su successore de s'apostolu Pedru, su Piscamu de Roma e est su responsabile de sa Creja universale. Su cristianesimu in sos seculos at connottu" eresias" (sa negatzione de veridades importantes, riveladas, dogmas, de sa fide cristiana,es.s' arianesimu, su monofisismu, su pelagianesimu). At connotu puru divisiones: de sa Creja Ortodossa, a poi de su scisma de su 1054. Sa creja ortodossa est presente spetzialmente in s'Europa orientale. De sas Crejas Protestantes, in su 1500 (luterana, calvinista, battista, anglicana), e chi sunu presentes spetzialmente in su nord Europa e nord America.

Su cristianesimu at tentu "Santos" mannos, "sos Padres de sa Creja": Ambrogiu, Austinu, Zirominu, Ireneu, Atanasiu, Basile, Gregoriu de Nazianzo, Gregoriu de Nissa, Giuanne Crisostomo. E in sos seculos, ateros santos: Antoni, Benedetto, Cirillo e Metodio, Bernardo, Frantziscu de Assisi, Tomasu de Aquino, Pitzente de Paoli, Pedro de San José Betancur, Giuseppe Anchieta, Frantziscu Saveriu, Giuanne Bosco e ateros. Tra sas feminas: Brigida de Isvetzia, Caderina de Siena, Chiara de Assisi, Teresa d'Avila, Teresa de sa rughe (Edit Stein, morta in su campu de concentramentu de Auschwitz), Madre Teresa de Calcutta e ateras meda.

Dotrìna[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Cando Gesùs Cristu est naschidu, sa Palestina fudi sutta su dominiu de s'imperu de Roma: Gesus est naschidu essende imperadore Ottavianu Augustu e est mortu essende imperadore Tiberiu. Gesus, in ebraicu Ieshuà, Deus salvada; Cristu, dae su gregu cristòs, unto, chi est uguale a Messia, dae s'ebraicu. Notitzias subra Gesus s'agatana in sos Vangelos, libros iscritos dae discipulos de Gesus, in su primu seculu de sa nostra era. A s'edade de 30 annos Gesus a comintzadu a preigare sa ennida de su Regnu de Deus invitende sos omines a nde faghere parte. Gesù Cristu no ada lassadu iscritos. S'insegnamentu de Gesus s'agatada in sos Vangelos, 4 libros, iscrittos dae Matteu, Marcu, Luca e Giuanne. Gesus de Nazaret est unu ebreu e ada condivisu sa fide religiosa de su populu ebreu, ind'unu Deus unicu, criadore e segnore de s'Istoria. In sos ultimos tres annos de sa vida sua, Gesus a pagu a pagu ha fattu cumprendere chi aiada una missione chi deviada cumprire e chi li fudi istada affidada dae Deus, chi Gesus giamaida "su Babbu meu". Invitada tzertos omines a lu sighire in d'una vida de preigadore (sos 12 discipulos). Comente ogni bonu ebreu Gesus su sapadu andaiada a sa Sinagoga,su logu inue sos ebreos s'incontraiana pa legere sa Bibbia e iscultare una ispiegatzione. Sos interventos de Gesus, po ispiegare sa Legge de Mosè, medas boltas sunu istados motivu de cuntierras cun sos iscribas e sos fariseos,autoridades religiosas de su populu ebreu. Motivu de cuntierra est cando sanada sos malaidos in die de sapadu, e segundu sos fariseos custu fudi proibidu. Ma Gesus rispondiada: "Su sapadu est fattu po s'omine, no s'omine po su sapadu" (Marco 2,27).

Gesus faeddaiada de Deus servindesi de parabulas, est a narrere contos chi si riferini a fattos de sa vida ordinaria po insegnamentos profundos subra Deus e-i sos omines (s'anzone isperdisciadu, su fizu chi si ch'est andadu dae domo, su seminadore, su fariseu e-i su publicanu, su Samaritanu, su posidu in su campu etc.). S'insegnametu de Gesus fut in sa linea de sa Legge de Mosè e de sa doctrina de sos Profetas ebreos. Non fudi in linea cun s'interpretatzione chi meda boltas nde daiana sas autoridades religiosas de s'ebraismu (Scribas, Fariseos, Sadduceos, e Summos Satzerdotes). Cun issos Gesus s'est iscontradu, proponinde una dottrina spiritualmente profunda, liberendela dae travisamentos che nde oscuraina s'autenticu ispiritu. Gesus ada fattu cumprendere che fudi superiore puru a Mosè, e chi fudi s'interprete autorizadu de sa Legge de Mosè e de sos prefetas. Ada atzetadu chi sos suos discipulos l'eppana reconnottu comente su Messia, chi su popoulu de Israele aisettaiada (Matteu 16,16). Gesus attidi novidades po sa religione de Israele (cfr Matteu 9,14-17: sa parabula de su inu nou). Sa cuntierra cun sas autoridades religiosas ebreas las ispinghede a accusare Gesus comente unu "sobilladore" denanti a su Guvernadore Romanu Pontziu Pilatu. Resessini a lu faghere cundennare a morte, e prima benidi suttapostu a sa flagellatzione e a poi a sa crucifissione. Mortu in rughe, Gesus enidi sepultadu. Ma pegas dies a poi, tres dies, su sepulcru de Gesus est agatadu boidu. Sa fide cristiana faeddada de Gesus resuscitadu dae morte, chi si mustrada a sos suos discipulos a Gerusalemme biu. Faeddada puru de s'ascensione de Gesus a su Chelu e chi como est biu probe a Deus. Sos cristianos aisettan chi Cristos torrede una segunda olta a sa fine de sos tempos, comente zuighe de sos omines.Sa fide cristiana est resessida a penetrare in varios logos de s'imperu romanu, spetzialmente in sas categorias pius umiles de sa populatzione, ma puru in sas classes istruidas e benestantes. At devidu affrontare cuntierras cun s'imperu romanu, poite sos cristianos rifiutaiana de venerare sos deos paganos e s'imperadore, comente si pretendiada sutta pena de morte. Meda sunt istados bocchidos in sas persecutziones contra sos cristianos (pabas, piscamos, predis, diaconos e cristianos simplitzes, omines e feminas).

Ritos[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Sa Creja o sa comunidade de sos chi creene in Gesu Cristu est una realtde importante de su cristianesimu. Si intrada a nde faghere parte po su mediu de su battijimu (retzidu dae minores o dae. mannos). Ateros Sacramentos accumpagnana sa vida de unu membru de sa creja. Importante po sa religione cristiana catolica est sa celebratzione de sa Eucaristia o Missa chi est su sacrificiu de Cristos po sa salvascione de sos omines. Festas importantes de su cristianesimu sunu: Nadale, Pasca; e tempos importantes: Avventu, Caresima, Pentecoste. Veridades importantes: unidade de Deus in tre personas: Babbu, Fizu, Ispiritu santu (sa Trinidade). Incarnatzione, Passione, Morte e risurretzione de Gesù Cristu.

Cullegamentos a foras[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]