Ispagna franchista

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
(Reindiritzadu dae Franchismu)


Artìculu in LSC

Bandera de s'Ispagna franchista
Mapa de s'Istadu Ispagnolu, incluende sos territòrios coloniales

S'Ispagna franchista o franchismu (in ispagnolu: franquismo) est su nùmene no ufitziale impitadu pro desinniare su regìmene polìticu de s'Ispagna, fundadu dae su generale Francisco Franco, dae su 1936/39 (currispondente a sa Gherra Tzivile Ispagnola) e su 1977 (annu de sas primas eletzione lìberas durante su caminu de transidura democràtica). Su franchismu s'apoderaiat subra un'ideologia cunservadora e natzional-catòlica, chi si manifestaiat cun istitutziones autoritàrias (partidu ùnicu, tzensura, etz...). Pro sa durada de custu perìodu, s'Ispagna fiat inditada segundu bisura de su deretu internatzionale suta nùmene de Istadu Ispagnolu.

Su franchismu, tirende nùmene dae su generale Franco, si poderaiat siat subra sa personalidade de su ditadore siat subra un'ideologia allindada. Franco, mancari cunsideradu pagu carismàticu fiat resissidu a si mantènnere a su pòdere fintzas a sa morte in su 1975. Durante totu su regìmene suo, non b'aiat in Ispagna forma peruna de costitutzione formale, petzi unu nùmeru minore de testos fundamentales èditos dae Franco e de rangu costitutzionale. Isse teniat in manos suas totu sos pòderes, numenende is titulares de sos postos politicamente de importu subra sa base de relatos de cunfiantza personales, fintzas in logos de cumandu provintziales. Non prus, manteniat controllu subra sas istitutziones a chi aiat dadu unas cantas delegatziones de pòdere, o chi non podiat ignorare - comente su partidu ùnicu Movimiento Nacional, sa Crèsia Catòlica e s'esèrtzitu - ponende·nche s'unu contra s'àteru pro afiantzare su status quo.

In is ogros de sas élites suas, su franchismu fiat legitimadu dae sa vitòria militare subra sos partisanos in su 1939, sa cale fiat interpretada no isceti che una vitòria de sas bisuras issoro de su mundu, ma fintzas de prus, che una defensa de sa tzivilizatzione e de sas culturas ispagnola e europea. Sende chi su catolitzèsimu costituit una parte integrante de sa cultura ispagnola, sa collaboratzione intre Crèsia e Istadu fiat manna in su cuadru de su natzional-catolitzesimu.

S'istadu franchista si fiat caraterizadu pro evolutziones importantes in su cursu de sos 39 annos de durada sua, massimamente in sos afàrios econòmicos e de polìtica internatzionale, ma fintzas in sa polìtica interna. Dae custu fatu si podet partzire s'època de sa ditadura in prus fases.

Su franchismu artziadu a su guvernu in su 1939 (dispòticu e caraterizadu dae represas massivas subra sos grupos de populatzione derrotados durante sa gherra tzivile) teniat una tzerta simigiàntzia cun sos regìmenes fascistas de su tempus, cun trassas de economia pranificada nudrigados de virtudes martziales e mitos imperialistas. Ddi sighiat una fase moralista chi bidiat in sos predes sos eroes ispagnolos primorosos. A fatu de s'agabbu de sa Segunda Gherra Mundiale, sos falangistas prus radicales fiant progressivamente bogados, a profetu de sos cunservadores prus traditzionales. In tempus de sa Gherra Frida s'Ispagna si fiat ringherada a su costadu de sos Istados Unidos, e a pustis de unu perìodu longu de apojoladura aiat agatadu una tzerta addelentadura econòmica, ma iscàmpidu polìticu perunu. Chi in sos annos '60 si podiant annoditare unos cantos cumproos de liberalizatzione, sos annos '70 fiant caraterizados dae tensiones chi diant àere agatadu a pustis espressione in un'undada noa de reprimida.

In su triulas-cabudanni 1974 Franco - como mai betzu - aiat tzèdidu sas funtziones de cabu de istadu a Juan Carlos. Fiat mortu su 20 de onniasantu de su 1975. Juan Carlos fiat tando coronadu re de Ispagna, segundu sa lege de sighidura de su 1947 chi pretzisaiat ca s'Ispagna fiat istadu catòlicu e sotziale costituidu in acòrdiu cun sas traditziones. S'Ispagna si fiat dae in cue tramudada in pagos annos in una monarchia costitutzionale.