Mogoresu

Articulu in campidanesu

Su Mogoresu est su chi fueddant in Mòguru, una bidda de sa Provìntzia de Aristanis. Comenti àteras biddas medas in su Campidanu, a su Mogoresu is chi innantis studiànt sa lìngua sarda (a inghitzai de Wagner) ddi narànt in italianu chi fessit unu "Campidanese rustico", unu Campidanesu "furesau", de is messajus, cunfrontendi-ddu cun su Campidanesu "tzivili", chi no fiat àteru che su chi si fueddàt in Casteddu. Is studiaus prus modernus, chi partzint su campidanesu in suta-bariedadis (M. Virdis, Fonetica del dialetto sardo campidanese, Della Torre, Cagliari 1978; A. Lepori, Dizionario Italiano - Sardo Campidanese, Castello, Cagliari 1988), ponint su Mogoresu aìnturu de sa bariedadi ocidentali, chi si distinghit pruschetotu po sa labialisadura de sa L intervocàlica, po sa nasalisadura (pronùntzia "a carighedda") de sa N intervocàlica, po sa metàtesi de sa R in acabu de sìllaba serrada e po s'assimiladura de su liòngiu RT a T (càstia prus ainnantis po is esemprus). Tocat a nai ca is chi bivint in Mòguru tenint maneras de nai, fueddus e pronùntzias bortas medas allenas a àteras biddas de su Cabu de Bàsciu.

Su Mogoresu e sa Marmilla

Moguru est sa primu bidda de sa Marmilla, una de is ùrtimas primu de arribai a su cabitzali de su Campidanu de Aristanis cun su de Casteddu. Duncas is fueddus Mogoresus funt sìmbilis meda a totu is àterus chi agataus me is àteras biddas acanta, a tipu Gonnostramatza, Masuddas, Pompu, Mragaxori, Siris, e diaici sighendi. Me in custus logus in tempus passaus, sa genti fiant giai totus messajus e pastoris, prus chi piscadoris, sendi ca su mari fut atesu meda a ddoi lompi a carru. Po custa arraxoni, is maneras de nai e is dìcius benint giai totus de su mundu de sa messaria, de sa marra, de su cuaddu e de is ainas chi serbiant in custu mundu. De custas maneras ndi podeus arremonai a su mancu duas: in Mòguru, candu unu fait calincuna cosa po s'amarolla, mancai no tengat gana de dda fai, ddi nant ca "no ddi andat beni de sedda" (pron. [no ɖɖi 'anda 'βɛ̃i da 'zɛɖɖa]), a tipu su cuaddu chi, de chi su cavallieri ddi ponit mali sa sedda, tenit strobu a is costas e passillat arrennegau e cun pagu gana de sighiri a sa bia chi ddi nant. Sèmpiri de su mundu de is messajus, benit custa àtera manera de nai: candu unu est connotu po essi òmini malu meda, is àterus, de chi ddu biint, nant "gei est una bella erba puru" (pron. [dʒej 'ɛj ũa bɛll 'ɛβra 'βuɾu]), poita ca a bortas s'erba si ponit a cresci in dònnia logu e a dda segai ddoi bolit unu turmentu mannu.

Su sonu de is fueddus a sa Mogoresa

Su nai de is fueddus a sa Mogoresa est sìmbili a cussu de is àteras biddas acanta. Duncas:

1) a sa -L- chi tengat ainnantis e apalas una vocali dda nant giai sèmpiri -B- lèbia o fricativa ("soli" si narat, in Mòguru, ['sɔβi], "nosu boleus" [ˌnɔz o'βewzu], malàdiu [mo'βaðju]);

1 bis) candu custa -L- intervocàlica est in postura pusti-tònica (in sìllaba chi benit apustis de s'acentu), siat in fueddus pranus (acentu in sa penùrtima) siat in fueddus lìscinus (sdruccioli, acentu in sa de tresùrtimas), medas bortas sparessit intotu ("solu" ['sou], "filu ['fiu], "malu" ['mau], "tui bolis" [ˌtuj 'ɔizi]); "bèrtula" ['betwa], "mendula" ['mendwa]); a su contras in fueddus prus modernus o intraus in su sardu de pagu (pruschetotu de s'italianu) custa -L- punnat a s'allonghiai: "bratzolu" ddu nant [bra'tsollu], "giornali" [dʒɔr'nalli], "dilicau" [dilli'kaw], "dèbili" ['debilli], "scola" ['skɔlla];

2) menin is fueddus chi tenint una -N- cun ainnantis e apalas una vocali, custu sonu no est pronuntziau distintamenti, ma donat unu sonu de nasu ("a carighedda") a is vocalis acanta. Ddu podeus intendi menin is bessidas -oni: "mandroni" [man'drɔ̃i], -onu: "sonu" ['sõu], -eni: "beni" ['bɛ̃i], -ani: "cani" ['kãi], -ini: "santuaini" [santua'ĩ:], -ina: "coxina" [ko'ʒĩa], -ana: "arrana" [ar'rã:], -anu: "mangianu" [man'dʒãu], -enu: "fenu" ['fẽu], finsas menin is artìculus no determinadoris ("unu" e "una" si faint [ũ:] e [ũa], "unus cantu" bessit [ũs 'kantu]); cust'arrègula perou no funtzionat po is bessidas -ona e -ena, anca sa -N- s'intendit beni ("bona" ['bɔna] e "cena" ['tʃɛna]); custu protzessu de smenguadura de sa -N- podit lompi a sa sparèssida intotu, pruschetotu in postura pusti-tònica de fueddus lìscinus: "àxina" e "fèmina" bessint ['aʒa] e ['femja], "màniga" cun d-una metàtesi bessit ['maɣja], "domìnigu" bessit [do'miɣu];

2 bis) su fenòmenu de sa nasalisadura funtzionat finsas cun sa -R- posta in mesu a duas vocalis (chi bessit a -N-) candu in sa sìllaba acanta ddoi at un'àtera -N-. Podeus pensai a is fueddus "beranu", "contonera", "arena", "cordonera", "aràngiu", "mandarinu" chi is Mogoresus nant [ba'nãu], [konto'nena], [a'nɛ̃i], [koðru'ena], [a'nandʒu], [manda'nĩu]. In prus ddoi funt unus cantu fueddus chi aciungint una -N- chi no est etimològica (chi ddi nant epentètica) pruschetotu ananti de is sonus velaris: "genugu" e "fenugu" bessint [dʒa'nuŋɡu] e [fa'nuŋgu], "martinica" [manti'niŋka], "buconi" [uŋ'kɔ̃i]; o àterus chi nasalisant una vocali chi a primìtziu no teniat sa -N- acanta: "imoi", "innoi", "mou" (sa mesura de terra e de lori) bessint [i'mõu], [in'nɔ̃i] e ['mɔ̃i];

3) a sa -R- chi tengat ainnantis una vocali e apalas una consonanti (a s'acabu de sìllaba serrada, comenti si narat in linguìstica), sarvu chi custa siat una -D- o una -T- (càstia asuta), dda transint ponendi-nce-dda ananti de sa vocali innantis, sa chi si narat metàtesi ("cartzoni" bessit [kra'tsɔ̃i], "carpita" est [kra'pita], "porcu" si fait ['proku], "durci" ['drutʃi], "incurtzai" bessit [inkru'tsaj]; a bortas sa -R- si transit finsas in d-un'àtera sìllaba innantis ("scantergiada" [skranta'ʒaða]); s'arrègula balit finsas po is sonus palatalis: "gennàrgiu", "argiola" e "cerbeddu" bessint [dʒran'naʒu], [a'ʒrɔβa] e [tʃro'βeɖɖu], e po sa -M- ("martzu" ['mratsu]); e balit finsas in fonètica sintàtica, est a nai candu su liòngiu est formau de duus fueddus acanta: "s'òrgiu" bessit ['sroʒu], "s'àrgia" ['sraʒa] e "s'erba" ['srɛβa];

3 bis) in su liòngiu -RD- sa metàtesi funtzionat aicetotu, ma sa transidura est fata agoa de sa -D- (aici "sardu" si narat ['saðru] e "pèrdiu" ['peðrju]); àteras bortas in custu liòngiu sa -R- ndi podit finsas arrui lassendi a sola sa -D- cun pronùntzia lèbia o fricativa: "murdegu" e "arregordu" bessint [mu'ðeɣu] e [arra'ɣoðu];

4) a su liòngiu -RT-, invècias de sa metàtesi, is Mogoresus ddi papant sa -R- assimilendi-dda a sa -T- ("mortu" si narat ['motu], "gorteddu" si fait [go'teɖɖu]; cust'assimiladura a bortas (po pagus fueddus) funtzionat cun -RC- e -RTZ- puru, ma sceti candu no fait a fai sa metàtesi: "circai" e "artziai" bessint [tʃi'kaj] e [a'tsjaj];

5) a bortas finsas sa -R- a mesu de vocalis ndi podit arrui, candu est in postura pusti-tònica comenti sa -L- etotu: aici "frori" e "mèrcuris" si nant in Mogoresu ['frɔi] e ['mrekwizi]; e in d-unas cantu formas de su verbu "podi" finsas sa -D- acostumat a nd'arrui: "podis" e "podit" bessint ['pɔizi] e ['pɔiði];

6) discursu longu iant a bolli is vocalis àtonas (no acentadas) chi in totu su Campidanesu punnant a no essi firmas; su prus fenòmenu naturali de su Mogoresu est de cambiai sa -E- (ma finsas sa -O-) faendi-ddas bessiri -A-: "Bernardinu" est [branna'ðĩu], "arretirai" est [arrati'ɾaj]; e custu sutzedit puru in formas de verbus chi ndi tenint àteras anca sa -E- acentada abarrat comenti est: "deu ghetu" ['gɛtu] ma "ghetai" [ga'taj], "deu tengu" ['tendʒu] ma "deu tenia" [ta'nia] e "nosu teneus" [ta'newzu]; custu si biit puru in sa prepositzioni "de": candu unu, fueddendi a lestru, si-ndi papat s'ùrtimu vocali de su fueddu innantis a "de" e puru sa primu lìtera de "de" etotu, bessit -A; po custu "cosa de papai" si fait [ˌkɔz a βa'paj], "su carru de Pissenti" si fait [su ˌɣarr a βis'sɛnti]; candu invècias su fueddu apalas de sa prepositzioni cumentzat cun d-una vocali, sa -E bessit a -I: podeus duncas intendi cosas a tipu "tassa de àcua" [ˌtass i 'akwa], "cassarola bruta de ollu" [kassa'ɾɔlla ˌbrut i 'ollu], "ogu-de-boi" (unu pilloneddu) [ˌoɣi'ɔi];

6 bis) àteras bortas, candu sa vocali àtona est acanta a una -L- chi s'est fata a -B-, podit mudai po unu fenòmenu de disassimiladura po no lassai duas vocalis agualis acanta a sa -B-: "dolori" chi bessit [da'βɔɾi], "coloru" chi bessit [ka'βɔɾu], malàdiu chi bessit [mo'βaðju]; àteru naturali de su Mogoresu ddu bieus in medas fueddus chi acabant in -ura o sinuncas in -ea e funt de genia feminina, chi bessint in Mogoresu a -i; podeus pensai a is fueddus Campidanesus "crasura", "cobertura", "arena", "lea", "(b)idea" chi in Mogoresu schetu si nant invècias [kra'zuɾi], [kraβa'tuɾi], [a'nɛ̃i], ['lɛi], [bi'ðɛi]; un'àtera punna de su Mogoresu est de serrai sa -O- de àterus dialetus Campidanesus a -U-: "ddoi" e "comenti" bessint [ɖwi] e [ku'mɛnti];

7) is formas verbalis funt sìmbilis a is de sa suta-bariedadi de apartenèntzia: s'infiniu de sa de tres coniugatzionis bessit a -ì truncada ("sighiri" est [si'ɣi:]; aicetotu s'infiniu de verbus fora de arrègula de sa segundu coniugatzioni: "biri", "arriri", "scriri", "sciri" bessint ['bi:], [ar'ri:], ['skri:], ['ʃi:]; sa primu personi de su tempus passau de su verbu bessit a -à truncada in sa primu coniugatzioni e a -ia in sa segunda e sa de tres coniugatzionis, candu su Campidanesu de Casteddu bessit a -amu e -emu ("papamu" si fait [pa'pa:], "bolemu" est [o'βia], "partemu" est [par'tia]); in sa primu e sa segundu personis pluralis de su passau ddoi at giai sèmpiri una -A- temàtica ananti de sa desinèntzia: [papa'jauzu] [papa'jaizi], [pranda'jauzu], [parta'jauzu]; is formas de is verbus ausiliàrius "essi" e "ai" funt naturalis de sa suta-bariedadi de apartenèntzia, diferentis de su Campidanu de Casteddu (càstia asuta); is verbus chi acabant a vocali su tema verbali (fai, crei, etc) acostumant a aciungi una -D- eufònica a su tema ananti de una desinèntzia acentada: "faeus", "faiat", "creiast" bessint [fa'ðeuzu], [fa'ðiaða], [kre'ðiasta];

8) àterus naturalis de su Mogoresu funt: inserimentu de una sìllaba in tzertas espressadas particularis ("nd'iat" e "ndi-ddoi iat" bessint [nd að 'iaða] e [ˌndi ɖɖwað 'iaða], "ddus connoscis" e "ddas timu" bessint [ˌɖɖuzus kan'nɔʃizi] e [ˌɖɖazas 'timu]); inserimentu de una vocali paragògica a s'artìculu determinadori plurali ananti de fueddus chi inghitzant a S- impura o TZ- ("is scolas", "is sparus", "is tzius", "is tzias" bessint [ˌiza 'skɔllaza], [ˌizu 'spaɾuzu], [ˌizu 'tsiuzu], [ˌiza 'tsiaza]); pèrdida de una sìllaba in "calincunu" siat pronòmini [kaŋ'kunu] siat agetivu, e finsas cun transidura de acentu a sa primu sìllaba [ˌkaŋkwa 'ɣɔza];

9) unus cantu fueddus antigus ant sunfriu de sa chi nant "usura fonètica" de manera aici manna chi giai giai no fait prus a ddus connosci, ca ant a bortas achiriu unu sentidu prus generali de su chi teniant a primìtziu: de "buconi" [uŋ'kɔ̃i] su smenguadori "buconeddu" cun s'arrutroxa de sa B-, sa pèrdida de nasalisadura e unu mudamentu de vocali nd'est bessiu a [iŋ'kweɖɖu] o [uŋ'kweɖɖu] = pezzo cun su smenguadori [iŋkwaɖ'ɖeɖɖu] = pezzetto; su "bixinau" at pèrdiu intotu sa primu sìllaba e nd'est bessiu a [ˌsu ʒi'ãu]; su "biaxi" de su càrrigu portau de su molenti s'est fatu simprimenti un'espressada averbiali, es. un sacco di cose [ũ iˌaʒ a 'ɣɔza].

Su verbu essi

Su verbu "essi", chi bolit nai essere, comenti sonat in Mòguru (trascritu acanta a comenti ddu scriint in Campidanesu "normalisau"): poneus sceti is formas simpris.

INDITADORI PRESENTI

deu seu ['sɛu]

tui ses ['sɛzi]

issu est ['ɛj] o ['ɛsti]

nosu seus ['seuzu]

bosàterus [o'zatruzu] seis ['seizi]

issus funt ['funti]

INDITADORI IMPERFETU

deu fui ['fuj] o, prus pagu imperau, fia ['fia]

tui fust ['fusti] o, prus pagu imperau, fiast ['fiasta]

issu fut ['fuði] o, prus pagu imperau, fiat ['fiaða]

nosu fiaus ['fjauzu]

bosàterus fiais ['fjaizi]

issus fiant ['fjanta] o ['fianta]

BENIDORI

deu apu a essi [ap 'ɛssi]

tui as a essi [ast 'ɛssi]

issu at a essi [að 'ɛssi]

nosu eus a essi [az 'ɛssi]

bosàterus eis a essi [az 'ɛssi]

issus ant a essi [ant 'ɛssi]

CONGIUNGIDORI PRESENTI

(chi) deu sia ['sia]

(chi) tui siast ['siasta]

(chi) issu siat ['siaða]

(chi) nosu siaus ['sjauzu]

(chi) bosàterus siais ['sjaizi]

(chi) issus siant ['sianta]

CONGIUNGIDORI IMPERFETU

(chi) deu fessi ['fessi]

(chi) tui fessist ['fessisti]

(chi) issu fessit ['fessiði]

(chi) nosu fèssimus ['fessimuzu] (pagu connotu, s'imperat de prus s'inditadori)

(chi) bosàterus fèssidis ['festizi] (pagu connotu, s'imperat de prus s'inditadori)

(chi) issus fessint ['fessinti]

CONDITZIONALI PRESENTI

deu ia a essi [iap 'ɛssi]

tui iast a essi [iast 'ɛssi]

issu iat a essi [iað 'ɛssi]

nosu iaus a essi [iaz 'ɛssi]

bosàterus iais a essi [iast 'ɛssi]

issus iant a essi [iant 'ɛssi]

GERÙNDIU PRESENTI

sendi ['sendu] o ['sendi] (no si narat meda; po nd'arremonai una ddu nant a s'antiga po quand'ero bambino, "sendi pitiu")

PARTICÌPIU PASSAU

stau o stètiu ['stau], ['stetju] o ['stetiðu]

Su verbu ai

Su verbu "ai" bolit nai avere, (po agiudai is àterus verbus a fai is tempus cumpostus) ma mai possedere, avere in possesso; po cussu ddoi est su verbu "tenni" ['tɛ̃i]. Ho fame si narat "tèngiu fàmini"; ho mangiato invècias "apu papau". In Mòguru, su verbu "ai" si narat aici:

INDITADORI PRESENTI

deu apu ['apu]

tui as ['azi]

issu at ['aði]

nosu eus ['euzu]

osatrus eis ['eizi]

issus ant ['anti]

INDITADORI IMPERFETU

deu ia ['ia]

tui iast ['iasta]

issu iat ['iaða]

nosu iaus ['jauzu]

bosàterus iais ['jaizi]

issus iant ['ianta]

BENIDORI

deu apu a ai [ap 'ai]

tui as a ai [ast 'ai]

issu at a ai [að 'ai]

nosu eus a ai [az 'ai]

bosàterus eis a ai [az 'ai]

issus ant a ai [ant 'ai]

CONGIUNGIDORI PRESENTI

(chi) deu apa ['apa]

(chi) tui apas ['apasta]

(chi) issu apat ['apaða]

(chi) nosu apaus [a'pauzu] o [a'peuzu]

(chi) bosàterus apais [a'paizi] o [a'peizi]

(chi) issus apant ['apanta]

CONGIUNGIDORI IMPERFETU

(chi) deu essi ['essi]

(chi) tui essis ['essisti]

(chi) issu essit ['essiði]

(chi) nosu èssimus ['essimuzu] (pagu connotu, s'imperat de prus s'inditadori)

(chi) bosàterus èssidis ['estizi] (pagu connotu, s'imperat de prus s'inditadori)

(chi) issus essint ['essinti]

CONDITZIONALI PRESENTI

deu ia a ai [ˌiap 'ai]

tui iast a ai [ˌiast 'ai]

issu iat a ai [ˌiað 'ai]

nosu iaus a ai [ˌiaz 'ai]

bosàterus iais a ai [ˌiast 'ai]

issus iant a ai [ˌiant 'ai]

GERÙNDIU PRESENTI

endi ['endu] o ['endi] (no si narat giai mai)

Is diis de sa cida

Lunis (m.) ['lũizi]

Martis (m.) ['matizi]

Mèrcuris (m.) ['mrekwizi]

Giòbia (f.) ['dʒoβja] ma cun s'artìculu innantis a s'antiga est [sa 'joβja], comenti "su giuu" est [su 'ju:]

Cenàbura (m.) [tʃa'naβaɾa]

Sàbudu (m.) ['saβuðu]

Domìnigu (m.) [do'miɣu]

Is mesis de s'annu

Gennàrgiu [dʒran'naʒu]

Friàrgiu [fri'aʒu]

Martzu ['mratsu]

Abrili [a'βriβi]

Maju ['maju]

Làmpadas ['laɱpaɾaza]

Mesi-de-argiolas [ˌmɛz a a'ʒrɔβaza]

Austu [a'ustu]

Cabudanni [kaβu'ðanni]

Santuaini [santua'ĩ:]

Donniasantu [donnja'zantu]

Mesi-de-idas [ˌmɛz a 'iðaza]

Is stasonis

Beranu (m.) [ba'nãu] [su a'nãu]

Istadiali (m.) [ista'ðjaβi] o Istadi (f.) [i'staði]

Atòngiu (m.) [a'tondʒu]

Ierru (m.) [i'erru]

Boxi giai presenti, amanniada cun is trascriduras IPA de Stèvini Cherchi (mogoresu)