Gaddhuresu

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
(Reindiritzadu dae Gadduresu)


Articulu in logudoresu

Sos dialetos corsicanos

Su gadduresu (gaddhuresu) est una limba faeddada in sa regione istòrica de sa Gaddura (Gaddhura), in sa banda nord-orientale de sa Sardigna. Est unu limbàgiu meda pròssimu a cussu faeddadu in sa Còrsica meridionale, pretzisamente in sos distretos de Sartène e de s'Alta Rocca. Sa documentatzione literària prus antiga risalit a sa prima metade de su setighentos. In su galluresu si podent notare sas istigas de su sardu, ca su 20% de su ditzionàriu est de orìgine sarda, ma sa pronùntzia, sa sintassi e sa grammàtica sunt de tipu corsicanu. Impare a su tataresu apartenit a su grupu de sas limbas sardu-corsicanas e est connotu dae sos linguìstas cun su nùmene de corsu gadduresu.

Difusione[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Sas limbas sardu-cossas

Su gadduresu est ispartu in sa parte manna de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu e in carchi comuna de sa Provìntzia de Tàtari: Tèmpiu, Sa Madalena, Altzaghena, Calanzanos, Azos, Bortigiadas, Lungone, Logusantu, Su Palau, Santu Frantziscu de S'Allientu, Trinidade de Agultu e Binzola, Teltis, Fìgari, Santa Maria Coghinas (SS), Badesi, Vidda Betza (SS), Sant'Antoni deGaddura, Lòeri - Poltu Santu Pàulu, Santu Deadoru e Èrula (SS). Est puru faeddadu, in minoria, in sa comuna de Codarruina (SS), Pèrfugas (SS), Belchidda, Monte, Òschiri, Padru e Budune.

In sa tzitade de Terranoa e in sas biddas de Luras e Padru est prus faeddadu su sardu, in sa variante settentrionale de su logudoresu. Sos dialetos faeddados in Casteddu Sardu (SS) e in su nord de s'Angrona, in Sèdine (SS) e Sa Mudditza de Codarruina (SS) sunt dialetos de transitzione prus influentzados da su tataresu; solu carchi paràula est gadduresa. In Casteddu Sardu però bi sunt formas diversas pro nàrrere una paràula, una tataresa (prus impitada) s'àtera gadduresa (pagu impitada). Seguramente in casteddanu sa majoria de paràulas sunt de orìgine sarda, comente su tataresu, sende unu dialetu prus tataresu chi gadduresu.

Grammàtica[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Artìculos determinativos (sing./plur.): lu/li, la/li

Artìculos indeterminativos: unu, una

Pronùmenes personales: eu, tu, iddhu/iddha, noi, voi, iddhi

Verbos: Sos verbos ant tres coniugatziones (, -é, -í).

Verbu esse (èssere):

  • Indicativu presente: eu socu, tu sei, iddhu è, noi semu, voi seti, iddhi sò;
  • Indicativu imperfetu: eu era/eru, tu eri, iddhu era, noi érami, voi érati, iddhi érani;
  • Indicativu perfetu: eu fusi, tu fusti, iddhu fusi, noi fúsimi, voi fúsiti, iddhi fúsini;
  • Indicativu futuru: eu saraggju, tu sarai/saré, iddhu sarà, noi saremu, voi sareti, iddhi sarani;
  • Congiuntivu presente: chi eu sia, chi tu sii, chi iddhu sia, chi noi síami, chi voi síati, chi iddhi síani;
  • Congiuntivu imperfetu: chi eu fússia, chi tu fússia, chi iddhu fússia, chi noi fússiami, chi voi fússiati, chi iddhi fússiani;
  • Cunditzionale: eu saria, tu sarìsti, iddhu saria, noi saríami, voi saríati, iddhi saríani;
  • Gerúndiu presente: essendi/sendi;
  • Gerúndiu passadu: essendi/sendi statu;

Verbu (àere):

  • Indicativu presente: eu aggju, tu ai, iddhu à, noi aemu/emu, voi aeti/eti, iddhi ani;
  • Indicativu imperfetu: eu aia, tu aii, iddhu aia, noi aíami, voi aíati, iddhi aíani;
  • Indicativu perfetu: eu aisi, tu aisti, iddhu aisi, noi aísimi, voi aísiti, iddhi aísini;
  • Indicativu futuru: eu araggju, tu arai/aré, iddhu arà, noi aremu, voi areti, iddhi arani;
  • Congiuntivu presente: chi eu àggjia, chi tu aggji, chi iddhu àggjia, chi noi àggjimi, chi voi àggjiti, chi iddhi àggjini;
  • Congiuntivu imperfetu: chi eu aíssia, chi tu aíssia, chi iddhu aíssia, chi noi aíssiami, chi voi aíssiati, chi iddhi aíssiani;
  • Cunditzionale: eu aria, tu aristi/arii, iddhu aria, noi aríami, voi aríati, iddhi aríani;
  • Gerúndiu presente: aendi;
  • Gerúndiu passadu: aendi autu;

Coniugatzione in -à - Verbu amà (amare):

  • Indicativu presente: eu amu, tu ami, iddhu ama, noi amemu, voi ameti, iddhi àmani;
  • Indicativu imperfetu: eu amaa, tu amai, iddhu amaa, noi amàami, voi amàati, iddhi amàani;
  • Indicativu perfetu: eu amesi, tu amesi, iddhu amesi, noi amésimi, voi amésiti, iddhi amésini;
  • Indicativu futuru: eu amaraggju, tu amaré, iddhu amarà, noi amaremu, voi amareti, iddhi amarani;
  • Congiuntivu presente: chi eu àmia, chi tu àmia, chi iddhu àmia, chi noi àmiami, chi voi àmiati, chi iddhi àmiani;
  • Congiuntivu imperfetu: chi eu amàssia, chi tu amàssia, chi iddhu amàssia, chi noi amàssiami, chi voi amàssiati, chi iddhi amàssiani;
  • Cunditzionale: eu amaria, tu amaristi, iddhu amaria, noi amaríami, voi amaríati, iddhi amaríani;
  • Ger'ú'ndiu presente: amendi;
  • Ger'ú'ndiu passadu: aendi amatu;

Coniugatzione in -í - Verbu timí (tìmere):

  • Indicativu presente: eu timu, tu timi, iddhu timi, noi timimu, voi timiti, iddhi tímini;
  • Indicativu imperfetu: eu timia, tu timii, iddhu timia, noi timíami, voi timíati, iddhi timíani;
  • Indicativu perfetu: eu timisi, tu timisi, iddhu timisi, noi timísimi, voi timísiti, iddhi timísini;
  • Indicativu futuru: eu timaraggju, tu timarai/timaré, iddhu timarà, noi timaremu, voi timareti, iddhi timarani;
  • Congiuntivu presente: chi eu tímia, chi tu tímia, chi iddhu tímia, chi noi tímiami, chi voi tímiati, chi iddhi tímiani;
  • Congiuntivu imperfetu: chi eu timíssia, chi tu timíssia, chi iddhu timíssia, chi noi timíssiami, chi voi timíssiati, chi iddhi timíssiani;
  • Cunditzionale: eu timaria, tu timaristi, iddhu timaria, noi timaríami, voi timaríati, iddhi timaríani;
  • Ger'ú'ndiu presente: timendi;
  • Ger'ú'ndiu passadu: aendi timutu;

Coniugatzione in -é - Verbu vidé (bìdere):

  • Indicativu presente: eu vicu, tu vidi, iddhu vidi, noi vidimu, voi viditi, iddhi vídini;
  • Indicativu imperfetu: eu vidia, tu vidii, iddhu vidia, noi vidíami, voi vidíati, iddhi vidíani;
  • Indicativu perfetu: eu vidisi, tu vidisi, iddhu vidisi, noi vidísimi, voi vidísiti, iddhi vidísini;
  • Indicativu futuru: eu vidaraggju, tu vidaré, iddhu vidarà, noi vidaremu, voi vidareti, iddhi vidarani;
  • Congiuntivu presente: chi eu vídia, chi tu vídia, chi iddhu vídia, chi noi vídiami, chi voi vídiati, chi iddhi vídiani;
  • Congiuntivu imperfettu: chi eu vidíssia, chi tu vidíssia, chi iddhu vidíssia, chi noi vidíssiami, chi voi vidíssiati, chi iddhi vidíssiani;
  • Cundizionale: eu vidaria, tu vidaristi, iddhu vidaria, noi vidaríami, voi vidaríati, iddhi vidaríani;
  • Ger'''ú'''ndiu presente: videndi;
  • Ger'''ú'''ndiu passadu: aendi vidutu;

Sos verbos de custa coniugatzione sunt pagos e totus irregulares: aé, cunviné, cridé, intindé, priidé, sapé, tiné, vidé, viné, vulé.

Una curiosidade de interessu de su gadduresu est sa presèntzia de duas maneras pro coniugare s'indicativu imperfetu, comente sutzedit in sa limba corsicana:

Verbu andà (andare):

  • Prima forma de indicativu imperfetu: eu andaa, tu andai, iddhu andaa, noi andàami, voi andàati, iddhi andàani;
  • Segunda forma de indicativu imperfettu: eu andaggjia, tu andaggjii, iddhu andaggjia, noi andaggjíami, voi andaggjíati, iddhi andaggjíani.

In sa segunda manera de coniugare e in tzertas biddas su sonu -ggji- si pronuntziat fintzas -i- (andaggjíami -> andaíami).

Números: unu, dui, trè, cattru, cincu, sei, setti, ottu, noi, deci, úndici, dódici, trédici, cattòldici, chíndici, sédici, diciassetti, diciottu, diciannoi, vinti, vintunu, vintidui, vintitré, vinticattru, vinticincu, vintisei, vintisetti, vintottu, vintinoi, trinta, [...] coranta, cincanta, sessanta, settanta, ottanta, noranta, centu, centu (e) unu, [...] centu (e) deci, [...] duicentu, [...] middi, duimília, [...] un milioni, un milialdu;

Dies: luni, malti, màlcuri, gjoi, vènnari, sàbbatu, dumínica;

Meses: gjinnaggju, friaggju, malzu, abbrili, maggju, làmpata, algjola, austu, capidannu, santigaini, santandria, natali.

Istagiones: branu/primmaera, (i)statiali/(i)stiu, vaggjimu/ottugnu, (in)varru;

Colores: biancu/canu/albu, nieddu, ruju/russu, grogu/giallu, biaittu/blu, tulchinu/tulchesu, veldi, grísgiu/canu/murru, biaittògnu/pulpurinu, arànciu/aranciò/arancioni, marrò/castagnu.

Esèmpiu de gadduresu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

La pi'''''ú''''' bedda di Gaddura (Nostra Singjora di Locusantu, Regina di Gaddhura) di Ciccheddhu Mannoni:
(dae su situ de sa "Accademia di la Linga Gaddhuresa")

Gadduresu Corsicanu Sardu Sassaresu

Tu se’ nata par incantu
diliziosa elmosùra
la meddu di Locusantu
la più bedda di Gaddura.

Se’ bedda chi dugna cori
s’innammurigghja di te
pa l’occhj mei un fiori
ed è la meddu chi c’è.

E socu vecchju canutu
e socu a tempu passendi
parò sempri burrulendi
comu m’eti cunnisciutu

Cantu campu decu fà
sempri onori a Locusantu
ch’è la tarra di l’incantu
di ca' veni a istragnà.

La Patrona di Gaddura
l’emu noi in Locusantu
incurunata da lu cantu
cussì bedda criatura.

Tù sè nata par incantu
diliziosa biddezza
a meddu di Locusantu
a più bedda di Gaddura.

Sè bedda chì ugni cori
s’innamurighja di tè
pà l’ochji mei un fiori
ed hè a meddu chì ci hè.

E socu vechju canutu
è socu à tempu passendu
parò sempri burlendu
comu m’eti cunnisciutu

Quantu campu devu fà
sempri onori à Locusantu
ch’hè a tarra di l’incantu
di quà veni à sughjurnà.

A Patrona di Gaddura
l’emu no in Locusantu
incurunata da u cantu
cusì bedda criatura.

Tue ses naschida pro incantu
delitziosa ermosura
sa menzus de Logusantu
sa prus bella de Gallura.

Ses bella gai chi donzi coro
s'innamorat de a tie
pro sos ogros meos unu frore
e ses sa menzus chi b'est.

E seo betzu e canu
e su tempus meu est colande
però seo semper brullande
comente m'azis connottu.

Pro cantu bivo appo a depper fàghere
semper onore a Logusantu
chi est sa terra 'e s'incantu
de chie benit a l'abbisitare.

Sa patrona de Gallura
la tenimus nois in Logusantu
coronada de su cantu
gai bella creadura.

Tu sei nadda pà incantu
diriziosa ermosura
la megliu di Loggusantu
la più bedda di Gaddura.

Sei bedda chi dugna cori
s'innamureggia di te
pà l'occi mei un fiori
ed è la megliu chi z'è.

E soggu vecciu canuddu
e soggu a tempu passendi
parò sempri burlendi
cumenti m'aveddi cunnisciddu.

Cantu campu debu fà
sempri onori a Loggusantu
chi è la terra di l'incantu
di ca veni a visità.

La patrona di Gaddura
l'abemmu noi in Loggusantu
incurunadda da lu cantu
cussì bedda criaddura.

Ascurta in Gadduresu [1] Archiviadu su 9 austu 2012 in s'Internet Archive.

Boghes curreladas[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Cullegamentos de foras[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]