Idir

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.


Artìculu in LSC

Idir, paranùmene de Hamid Cheriet (in cabilu Ḥamid Ceryat), est nàschidu in su 1949 , in Algeria, in sa biddighedda de Ait Lahcene, in su chi oe est sa comuna de Beni Yenni, in sa Cabìlia Manna. Est unu cantante, autore-cumposidore-intèrprete e musitzista algerinu de mùsica “Cabila” .

In sa vida, comente traballu, no aiat seberadu su càntigu. Su gistru suo suo de artista in bèrberu cheret nàrrere finas «Bivat», nùmene traditzionale chi lis dant a sos pipios chi naschent cun dificultade, pro los animare a campare. Ma unu de sos primos tìtulos, A Vava Inouva at tentu in su giru de pagu tempus una resessida mundiale, in sos annos ’70. Su primu èsitu mannu cròmpidu dae s’Àfrica de su nord. Sa carriera sua est marcada dae un’intrada lestra e ispantosa a sas classìficas e dae un’eclisse voluntària chi est durada pagu prus o mancu una deghina de annos, a mòvere dae su 1981. Sos discos suos comente solista sunt raros, bator in baranta annos. Ma s’òpera de Idir at cuntribuidu a renoare sa cantzone amaziga, e nch’at artziadu sa cultura bèrbera a livellos de audìtziu internatzionale.

Biografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Cumintzu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Fìgiu de pastore, est nàschidu a 35 km dae Tizi Uzu (sa capitale de sa Cabìlia Manna), in una biddighedda agarrada a costas de sos montes de su Djurdjura. S’ambiente familiare suo est càrrigu de traditziones e de cultura bèrbera. «Apo tentu sa sorte de àere una mannai e una mama poetas», li narat a unu giornalista, «bi beniat gente dae a tesu meda pro las iscurtare. Mi so pesadu abangende·mi in s’àera màgica de sos seros in ue contaiant paristòrias e enigmas. In una sotziedade de cultura orale, in ue sas paràulas teniant unu valore mannu. Sa capatzidade de sestare sos faeddos e de imbentare figuras e contos, est galu apretziada meda in logos nostros.

Idir disinnat de istudiare geologia e si sèberat una carriera in s’indùstria algerina de su petròliu. . Ma in su 1973, at cumintzadu imbetzes pro casualidade sa carriera musicale in Ràdiu Algeri, est intradu pro sustituire unu cantante, cumponende pro s’ocasione un'anninnia. Intèrpretat duncas custa anninnia destinada a devènnere su primu sutzessu radiofònicu suo, Rsed Un Yidess chi in bèrberu cheret nàrrere «Chi su sonnu nche ruat». La registrat in pare cun un’àteru tìtulu «A Vava Inouva» (“Babbu meu [beni] a mie”), pro sa banda de palas de unu discu a 45 giros. A pustis movet a militare, pro duos annos. Sa cantzone cumintzat a si difùndere in Algeria e nche bàrigat finas sas làcanas. Issu fiat ufitziale in una casermedda e s’iscurtaiat cantende, trasmìtidu dae sas emitentes algerinas e istràngias.

In su 1975 retzit un’invitu dae Pathé Marconi, produtore discogràficu chi li diat chèrrere prodùere e publicare su primu album, e si nche tramudat duncas a Parigi. Comente tìtulu sèberant pròpiu A Vava Inouva e su traballu nche crompet a livellos de fama internatzionales, distribuidu in 77 paisos e bortadu in 15 limbas. Una versione frantzesa l’aiat cantada finas su duo David Jisse e Dominique Marge in su 1976. Custa cantzone bèrbera, fata petzi cun boghes e chitarra, est galu cunsiderada comente su primu sutzessu internatzionale chi benit dae su nord de s’Àfrica. Rapresentat sa cunfirma de una identidade distinta, una torrada a sas raighinas fundudas de s’istòria de Algeria. Amus dèvidu isetare finas a su 1976 pro àere custu primu traballu de importu A Vava Inouva, in ue podimus agatare sa cantzone originale chi li dat su tìtulu a s’album.

Eclisse[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

A pustis de custa òpera Idir torrat a iscrìere e a registrare : «Ay Arrac Neg» (“A sos pipios nostros”), un'album chi est essidu in su 1979. E ponet unu in fatu de s’àteru, una sèrie longa de cuntzertos. Ma issu, òmine dìligu e riservadu, non s’agatat ghetu in su mundu de sos ispetàculos, fintzas si l’at un’istima manna a sa cumpositzione de sa mùsica, cosa chi faghet finas pro àtere. E tando faghet unu sèberu particulare e isparesset dae sa vida pùblica pro unu tempus longu, pagu prus o mancu unu dusina de annos, presentziende a raru in logu de cuntzertu.

Sa carriera sua otenet un’àtera impuntza in su 1991, cando est essida sa regorta de 17 branos musicales suos leados dae sos primos duos album. A pustis de unu protzessu longu contra a su produtore betzu suo, pro chistiones de deretos, Idir otenet sa possibilidade de pòdere torrare a registrare tìtulos famados (che a A Vava Inouva). Cun custu suportu discogràficu nou torrat duncas subra de sos proscènios musicales prus connotos. Otenet de sonare in su New Morning unu de sos locales prus famados de Parigi e de su mundu dae su 7 a su 9 de freàrgiu de su 1992 e in cue otenet sos parabenes dae sos fedales suos e reconnoschimentos internatzionales de primore, comente precursore de sa World Music.

S’annu imbeniente est essidu s’album, produtu dae Blue Silver, les Chasseurs de lumière (sos Cassadores de lughe) in ue nos cantat sos temas suos istimados, s’amore, sa libertade e s’esìliu (chi issu connoschet prus chi non bene a dae chi istat in Parigi dae su 1975). A sa chitarra elètrica e boghe nch’at agiuntu su darbouka, istrumentu a percussione tìpicu africanu (su nùmene suo cheret nàrrere pròpiu “iscùdere”), su flàutu e sa chitarra acùstica, dende·li a sa faina sua un’istile prus modernu. In pare cun issu, in Parigi su 26, su 27 e su 28 de làmpadas de su 1993, subra de su palcu de s’Olympia, bi fiat finas Alan Stivell, cantende Isaltiyen unu de sos branos prus nòdidos de su repertòriu.

Torrada in pùblicu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Òmine impinnadu in àmbitu sotziale, Idir partètzipat a s’ispissu a cuntzertos ammaniados pro sustènnere càusas de cada genia. Su 22 de làmpadas de su 1995, b’at andadu prus de 6mìgia pessones a l’iscurtare cantende cun s’amigu suo Khaled e a los festare, in ocasione de unu cuntzertu organizadu dae su sòtziu “Algeria, sa vida” a sustennu de sa paghe, de sa libertade e de sa tolleràntzia. Su gènere pop raï de Khaled s’addòviat cun sa poesia de protesta bèrbera. Est unu sutzessu pro ambos sos artistas chi aunint, pro s’ocasione, sas comunidades cabila e àraba.

In su 1996 Idir at ammaniadu una editzione noa de su primu album suo A Vava inouva, a pustis de 20 annos.

In su 1998 at finas leadu parte a su cuntzertu organizadu comente tributu a Lounes Matoub, àteru cantante algerinu de mùsica bèrbera mortu, dae manu angena, in su matessi annu.

Ma sa “torrada discogràfica” sua bera l’amus cun “Identidade” in su 1999, un’album de tributu chi aunit artistas comente a Manu Chao (in A Tulawin), a Dan Ar Braz colende·nche dae Maxime Le Forestier o Karen Mathesom (in A Vava Inouva 2), ma fintzas Zebda, Gilles Servat, Geoffrey Oryema e sa ONB (Orchestre National de Barbès). Idir nche faghet artziare a subra de su palcu cun issu, totu sos artistas chi sustenet un’abertura culturale e mescamente su reconnoschimentu de sas raighinas ètnicas de cadaunu. In su mese de nadale, pro sos duos seros organizados in su Olympia, los torrat a invitare totus e sos prus aclamados sunt istados Frédéric Galliano, su chitarrista Thierry Robin e sa ONB.

Sa diferèntzia culturale la torrat a defensare in su 2001, in ocasione de su de 21 Beranos Bèrberos, manifestende·la in su Zenith de Parigi, in un’eventu pro tzelebrare sa cultura bèrbera. E la torrat a manifestare in su giru de pagu tempus, su 8 de trìulas de su 2001, pròpiu cando sa Cabìlia sua fiat suta de su turmentu de disòrdines violentos. Organizat su cuntzertu, fintzas pro custa ocasione, in su Zenith de Parigi in ue, cara a una sala prena, in pare cun medas àteros artistas torrat a sustènnere sa càusa de su pòpulu cabilu contra a su podere tzentrale algerinu.

In su mese de maju de su 2002, su produtore discogràficu pùblicat e ponet in cummèrtziu Deux rives, un rêve, una regorta de tìtulos de s’artista bèrberu. Inoghe bi fiat sa possibilidade de iscurtare cantzones inèditas e finas iscritas in pare cun artistas de primore, comente a Jean-Jacques Goldman (Pourquoi cette pluie?). Cantzone evocativa de unu disacatu mannu, unu dilùviu chi aiat degolladu sa tzitade de Algeri in su mese de santandria de de su 2001.

Idir cumintzat unu giru de cuntzertos su 29 de cabudanni de su 2002 in su Zenith de Parigi, in antis de torrare a mòvere e de si leare su caminu finas a su mese de nadale de su matessi annu. In su 2004 firmat un’artìculu pro su giornale Liberation, in pare cun àteros artistas, intelletuales e iscientziados de su Maghreb e de aterue, pro «torrare a agatare sa fortza de una laitzidade bia».

In su 2005, animadu dae su produtore suo, Idir at publicadu unu discu digitale (CD) registradu in cuntzertu. E unu vìdeodiscu dòpiu, semper digitale (DVD): Entre scènes et terres. Publicatzione chi cuintzidet cun sos trinta annos suos de carriera. Una manera originale pro presentare a su mundu custu òmine meru e riservadu, ma cun valores de granitu. Unu documentàriu in ue presentat totu su cursus honorum suo e sos ammentos particulares de sa carriera sua de artista e de òmine, chi nche l’ant giutu dae Cabìlia a sos proscènios de su mundu intreu. Est ocasione pro issu, pro tirare sas summas de sa vida sua in antis de nche colare a àteras fainas diferentes. Fainas chi si presentant in su mese de abrile de su 2006 subra de su palcu de sa Cité de la musique, in Parigi. Unu cuntzertu chi cumintzat unu tziclu cun «cantantes bèrberos» in ue bi fiant finas Akli D< o Takfarinas.

In su 2007, leende in prenu sa campagna presidentziale frantzesa, Idir pùblicat un’album non polìticu ma republicanu: La France des couleurs. Su discu «defensat sos colores de sa Frantza» comente issu etotu costumat a repìtere. In custu traballu issu invitat sas generatziones noas a cumpònnere in pare cun issu cantzones chi pertochent su tema de s’identidade, unu intre sos temas chi prus li tirant. E artistas medas ant rispostu, comente a Akhenaton, Grand Corps Malade e Zaho e finas àteros chi ant postu a disponimentu testos issoro e sa matessi ira e sensibilidade, a costàgiu de “Tziu Cabìlia”.

In s’istade de su matessi annu, Idir at fatu, comente solista, unu giru de cuntzertos in Frantza. Su 18 de su mese de martzu de su 2012 si nche l’est morta sa mama chi fiat malàida. Teniat 96 annos.

Unu discu nou est essidu finas su 4 de freàrgiu de su 2013. Custu traballu nou, Adrar Inu (“Monte Meu”), est una torrada a su logu nadiu, una faina ìntima, sa prus personale de totu su repertòriu suo. In intro b’at una cantzone particulare, un’ammentu dedicadu a sa mama. Ma fintzas un’adatamentu de “un’àera musicale” de su de XVII sèculos Scarborough Fair, una replica de unu sutzessu de sos Who, grupu “rock” britànnicu, (a disponimentu petzi pro nche l’iscarrigare dae sa rete) e finas unu bìculu dae s’òpera de Beethoven.

Istile musicale[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Sa mùsica de Idir naschet dae s’unione de unos cantos istrumentos diferentes, ma su chi est a sa base de s’òpera sua est su flàutu de sos pastores bèrberos. Custu est s’istrumentu chi at imparadu a sonare dae cando fiat giovaneddu: «In bidda, sos pipios chi fìamus nos improvisaìamus pastores a s’essida dae iscola. E a nch’ammaniare unu flàutu, dae unu cantu de canna, fiat cosa chi naschiat a sa sola. Como cando mi benit a conca una melodia, la proo in antis cun su flàutu>». Sa chitarra “folk” est arribbada a pustis, cando fiat in su litzeu, in Algeri: «unu cooperante frantzesu m’at inditadu sos primos acordos. Ma deo aia chircadu deretu de nche bogare dae sas cordas sas cadèntzias de sas percussiones traditzionales, de sos tumbarinos e de sos bendir». Sos sonos intritzidos de sas chitarras, de sos flàutos e de sos darboukas, sìngiant, faghende·la ùnica, sa mùsica de Idir.

Iscritas in bèrberu o in frantzesu, sas cantzones de Idir sunt semper e cando universales e destinadas a su mundu intreu. Est dae inoghe chi su traballu suo at otènnidu sa cualìfica de mùsica de su mundu. Sos sugetos de sas cantzones suas pertocant temas diferentes, comente s’esìliu (in A Vava Inouva), sas ricurrèntzias (in Zwit Rwit) o sas emotziones e sos ammentos (in Ssendu). Testos iscritos dae Benmohammed..

Custu istile musicale est fundudu, ingendrat emotzione e nostalgia. Una parte manna de sas cantzones de Idir sunt istadas difusas a s’ispissu e ant tentu semper – annu cun annu – grandu cunsideru peri sas programatziones musicales in logu de cojas bèrberas (e finas in àteras). Idir at leadu parte finas a unu duo simbòlicu meda (in Azwaw 2) cun sa cantante algerina de mùsica raï Cheb Mami, in s’album de issa intituladu Meli Meli. Jean-Jacques Goldman at iscritu sos testos pro sa cantzone Pourquoi cette pluie?, musicada dae Idir e leada dae s’album suo Deux rives, un rêve. At collaboradu cun artistas meda de gènere R&B e Rap comente a Zaho (in Tout ce temps, La France des couleurs), Sinik, Amine, Leslie, Sniper, Willy Denzey, Nadiya, Corneille, Yannick Noah, Tiken Jah Fakoly (in La France des couleurs). Grand Corps Malade at iscritu pro Idir sa cantzone Lettre à ma fille cun una mùsica cumposta dae Tanina, sa fìgia de Idir.

Discografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

1976 : A Vava Inouva

1979 : Ay arrac-nneγ

1986 : Le Petit village - Chorale enfantine

1993 : Les Chasseurs de lumière

1996 : A Vava Inouva (editzione noa)

1999 : Identités

2002 : Deux rives, un rêve

2005 : Entre scènes et Terres (in biu)

2007 : La France des couleurs

2013 : Adrar inu (Ma montagne)

Artìculos collegados[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]


Ligàmenes esternos[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]