Càstia su còdighe de orìgine de Istòria de Sardigna vàndala

{{LSC}}

{{Istòria de Sardigna}}
S''''istòria de Sardigna vàndala''' at tentu cumintzu in cointzidèntzia de s'epìlogu de sa [[Istòria de Sardigna romana|dominatzione romana in Sardigna]], in sa metade de [[su de 5 sèculos]], cando s'ìsula fiat istada conchistada dae is [[Vàndalos]], populatzione [[Pòpulos germànicos|germànica]] chi si fiat istabilida in su [[Nordafrica|Nordàfrica]]. Sa Sardigna fiat abarrada vàndala pro unos otanta annos, de su [[456]] a su [[534]].

== Sa conchista ==
[[File:Vandal_Kingdom_at_its_maximum_extent_in_the_470s.png|left|thumb|Su regnu de sos Vàndalos]]
Sa conchista de s'ex provìntzia de [[Sardigna e Còrsica]] a banda de is Vàndalos currespondet a unu perìodu cumprèndidu intre su 456 e su [[476]] tzirca. Sa prima ocupatzione acontèssida in su 456 p.C. fiat istada un'ocupatzione isceti partziale e dislindada probabilmente a unas cantas tzitades de costera, tantis est chi in su [[466]] su [[conte]] romanu [[Martzellinu (generale romanu)|Martzellinu]] - fortzis incoragidu dae [[paba Ilàriu]] - fiat resissidu pro unu breve perìodu a pigare possessu torra de s'ìsula. Nointames intre su [[474]] e su [[482]] sa Sardigna fiat torrada a rùere suta de su domìniu de is Vàndalos, ghiados fortzis de [[Gensericu]] o de su fìgiu [[Unericu]]<ref>{{Tzita|Francesco Cesare Casula|p. 127|Casula}}.</ref>.

Durante custas campagnas de conchista, de is cales non pro àteru si disconnoschent medas minudas, [[Terranoa]], una de is tzitades sardas prus pròsperas, fiat atacada cun violèntzias dae mare e su portu distrùidu<ref>{{Tzita web|url=http://www.bollettinodiarcheologiaonline.beniculturali.it/documenti/generale/8_Pietra_paper.pdf|tìtulu=I Romani a Olbia: dalla conquista della città punica all'arrivo dei Vandali.
L’arrivo dei Vandali|autore=Giovanna Pietra|atzessu=2020-04-15|dataarchìviu=2016-11-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20161127021722/http://www.bollettinodiarcheologiaonline.beniculturali.it/documenti/generale/8_Pietra_paper.pdf|urlmortu=eja}}</ref>.

Su possessu de Sardigna afiantzaiat a is Vàndalos sa seguresa in is bias cumertziales marìtimas intre Àfrica setentrionale e su restu de su [[Mare Mediterràneu|Mediterràneu]] e s'ìsula e totu, ''[[limes]]'' marìtimu de su regnu vàndalu, assumiat unu rolu istratègicu de importu<ref>{{Tzita|Serra, Piras 2010|p. 517|Serra, Piras}}.</ref>.
 
== Amministratzione vandàlica ==
Su sistema amministrativu vandàlicu non diferiat meda de su de su perìodu romanu. Sa [[Sardigna]] fiat dirìgida dae unu guvernadore naradu ''praeses'', seberadu intre is òmines de cunfiàntzia de sa famìlia reale vàndala e residente in Càralis<ref>{{Tzita|Ibba, Piras 2010|p. 402|Ibba, Piras}}.</ref>, chi teniat siat funtziones tziviles siat militares; issu fiat assistidu dae unu pore de funtzionàrios ausiliàrios intre chi is ''procuratores'' (procuradores), addetos a sa coberantza de is tributos, e is ''conductores'' (allogaderis), economos de is possedimentos reales<ref name="ReferenceA">{{Tzita|Francesco Cesare Casula|p.128|Casula}}.</ref>.

Su territòriu isulanu fiat istadu partidu in vàrios ''cleroi'' (lotos) chi fiant istados assignados in parte a sa corona e in parte a is gherreris. Is propietàrios de terras sardu-romanos fiant resissidos in carchi casu a cunservare is [[latifundos]] de cosa issoro in càmbiu de sa pagamenta de tassas meda salidas<ref name="ReferenceA" />.

Sa [[Barbàgia]], territòriu montosu in su chirru tzentru-orientale de s'Ìsula, fiat abarrada intames unu ducadu semi-indipendente aici comente fiat acontèssidu in su pretzedente perìodu romanu e a pustis fintzas in sa prima parte de su bizantinu chi fiat sighidu. A s'acabu de sa dominatzione vandàlica in is montes de is Barbàgias o de su [[Gerrei]] aiant chircadu aprigu fintzas cussos grupos de [[Mauretània|Maurros]] fentomados dae [[Procòpiu de Tzesarea]], imbiados a s'ìsula de is Vàndalos, chi, aposentados in a primu in agru de Càralis, si nche fiant a pustis fuidos a manu de is montes de s'internu dae in ue in perìodu bizantinu acumpriant curreras a dannu de ''Forum Traiani'' ([[Fordongianus]]). Contra de issos su generale bizantinu [[Salomonas (generale bizantinu)|Salomonas]] aiat organizadu un'imbiu militare in s'ierru de su [[537]]<ref>Pier Giorgio Spanu, ''La Sardegna Bizantina fra VI e VII secolo'' (1998) p.174</ref>.

=== Su regnu sardu de Goda ===
[[File:Vandal_coin.png|thumb|Moneda cun afiguradu Goda]]
In su [[533]], fortzis aprofetende de un'autonomia manna, [[Goda (re)|Goda]], guvernadore vàndalu de Sardigna (s'ùnicu de chie si connoscat su nùmene) de orìgine [[Gotos|gota]], si fiat autoproclamadu re (''rex'') de s'Ìsula, coniende monedas pròpias in [[brunzu]], intre chi una chi afiguraiat in su deretu su bustu suo e in su revessu sa figura de su ''[[Sardus Pater]]''<ref>{{Tzita|Sergio Liccardi|p.71|Liccardi}}.</ref>. E est istadu aici chi «''in Sardigna si fiat formadu pro sa prima borta un'istatualidade, mancari limitada a is territòrios cuntrollados dae is Vàndalos e pro pagos meses.''»<ref>{{Tzita|Francesco Cesare Casula|p. 133|Casula}}.</ref>.

[[Justinianu]], [[Imperadores bizantinos|Imperadore de Oriente]], fortzis tzerriadu in agiudu de Goda, aiat detzìdidu de intervènnere e aiat imbiadu un'esèrtzitu cumandadu dae su [[Belisàriu|Generale Belisàriu]], agiudadu dae su Duca Tzirillu. Su corpus de imbiu [[Impèriu bizantinu|bizantinu]] dirìgidu dae Belisàriu fiat cumpostu dae 16.000 sordados e 600 naes e fiat mòvidu cara a [[Àfrica (provìntzia romana)|Àfrica]] mentras su Duca Tzirillu cun carchi nae cun a bordu 400 òmines fiat mòvidu in unu primu tempus cara a ''Càralis''.

Peristantu su re de is Vàndalos [[Gelimeru]], cun totu chi depiat acarare un'avolotu in [[Tripolitània]], aiat mandadu su frade [[Tzazò|Tata]] cun unu cuntingente mannu de 120 naes e 5000 òmines a Sardigna pro firmare s'avolotu ghiadu dae Goda<ref>{{Tzita|Sergio Liccardi|p. 74|Liccardi}}.</ref>. Tata aiat pigadu meda in presse ''Càralis'' (in ue aiat lassadu unu cuntingente minore) aiat giustitziadu su traitore Goda e fiat torradu deretu a [[Cartàgine]], in ue in s'impertantu fiant isbarcados is bizantinos. Belisàriu aiat derrotadu, su 30 austu de su 533 Gelimeru e aiat ocupadu Cartàgine, sighidu dae su Duca Tzirillu chi no fiat prus agiuntu a Sardigna. Tata e Gelimeru, riunidos cun su chi abarraiat de s'esèrtzitu, aiant martzadu contra de is Bizantinos ma fiant istados derrotados torra in [[Batalla de Ticameron|Tricamari]] (a 30&nbsp;km de Cartàgine). Tata fiat istadu ochidu mentras Gelimeru, iscapuladu a sa cassa, si fiat rèndidu carchi mese a pustis. Su Duca Tzirillu fiat mòvidu tando a ''Càilaris'' in ue aiat ammustradu a is Vàndalos de su presìdiu sa conca trinchiada de Tata, impalada in una [[pica]]<ref>{{Tzita|Francesco Cesare Casula|p. 135|Casula}}.</ref><ref>{{Tzita|Sergio Liccardi|p. 75|Liccardi}}.</ref>, custu ingestu fiat bastadu a fàghere renuntziare is difensores e ddos fàghere rèndere. 
In su [[534]] in Sardigna finit tando s'època vandàlica e incumentzat sa [[Istòria de Sardigna bizantina|bizantina]].

== Religione ==
Is [[diòtzesis]] sardas de su perìodu romanu de ''[[Casteddu|Càralis]]'', ''[[Fordongianus|Forum Traiani]]'', ''[[Sulki|Sulci]]'', ''[[Portu Turre|Turris]]'' e ''Sanafer'' (fortzis ''[[Cornus]]'') fiant abarradas operativas fintzas suta de is vàndalos.

Sa crèsia sarda no fiat istada pessighida e no fiat custrinta a s'[[Arianèsimu]]<ref name="ReferenceA" /> mentras fiant istados castigados cun su cunfinu in s'ìsula is pìscamos catòlicos africanos in is momentos de prus tosta contraposidura intra is matessis [[Catolitzèsimu|catòlicos]] e is Vàndalos, de religione ariana. Custu fatu aiat tentu pro sa Sardigna cunsighèntzias fintzas positivas, pro ite is èsules nd'aiant arrichidu, durante sa presèntzia issoro, sa vida culturale e religiosa (importatzione de su [[Monachèsimu europeu|monachèsimu]]). Intre is pìscamos deportados a s'ìsula de is Vàndalos cherent ammentados su pìscamu de [[Cartàgine]] [[Fulgèntziu de Ruspe|Fulgèntziu]] (a coa Santu Fulgèntziu), e Felitzianu, pìscamu de [[Ipona]], chi aiat batidu cun sese is ossos de [[Austinu de Ippona|Santu Austinu]] (oe cunserbadas in [[Pavia]])<ref name="ReferenceA" />. Fiat istadu in custu perìodu chi duos Sardos fiant artzados a su sòliu pontifìtziu: [[Paba Ilàriu]] e [[Paba Sìmmacu]]<ref>{{Tzita|Sergio Liccardi|p. 42|Liccardi}}.</ref>.

== Cultura ==

=== Architetura funerària ===
[[File:LOC. CORNUS AREA PALEOCRISTIANA - panoramio.jpg|thumb|239x239px|Àrea archeològica de [[Cornus]]]]
Su passàgiu issoro est documentadu dae sa presèntzia de unas cantas necròpolis e interros sìngulos bènnidos a sa lughe in diversas localidades isulanas. Is testimonias prus significativas acudint de sa necròpoli de Cornus-[[Cornus|Columbaris]], cumposta dae 22 tumbas chi ant dadu una cantidade abundante de repertos de modellu ammesturadu germànicu-africanu. DIant partennere a s'edade vandàlica fintzas sa [[Complessu de Santa Imbènia|àrea de Santa Imbènia]] a curtzu de [[S'Alighera]], sa sepultura in localidade Ispina Santa in is intorinos de [[Tàtari]] e sa tumba iscoberta in [[Santu Antiogu]] in ue fiat sepultadu un'òmine impare a su [[caddu]] suo<ref name="Lusuardi">A incuru de Silvia Lusuardi Siena, ''Fonti archeologiche e iconografiche per la storia e la cultura degli insediamenti nell'Altomedievo'' (2003) pp. 306-310</ref>.

S'istòricu [[Alberto Boscolo]] atibiat a is Vàndalos is tumbas cun [[bòvida a carrada]] iscobertas in vàrias localidades isolanas e massimamente in su sud Sardigna. S'istudiosu ddas identificaiat comente tumbas elitàrias germànicas nointames segundu unos àteros istudiosos diant èssere intames de pònnere in cronologia in su perìodu bizantinu<ref>Paolo Benito Serra, ''Tumbe a camera in muratura con volta a botte nei cimiteri altomedievali della Sardegna''(1987), p.140</ref><ref>{{Tzita|Ibba, Piras 2010|p. 410|Ibba, Piras}}.</ref>. De reghente est istada atzapada una de custas necropoli in òtimu istadu de cunservatzione in is intòrrios de [[Samassi]], in su montigru in ue est posta s'atuale [[Crèsia de Santu Geminianu (Samassi)|crèsia de Santu Geminianu]]. Sa [[Necròpoli vandàlica de Samassi|necròpoli]] est costituida dae carchi tumba a càmbara realizadas cun blocos de trachite iscuadrados de mannària notàbile cun bòvida a carrada, serrada in su tzentru cun una lastra a crae de bòvida<ref>[http://www.comuna.samassi.ca.it/zf/index.php/istòria-comuna/# Comuna de Samassi - Su perìodu romànicu e vandàlicu]{{Ligàmene interrùmpidu}}</ref>.

=== Bestimentas ===
In edade vandàlica fiant intradas unas cantas innovaduras in s'ìsula pro cantu pertocat sa bestimenta comente a is arreos in metallu cales [[Fìbula|fìbulas]] e [[Tzìbia|tzìbias]] e is prendas comente is lòrigas a poliedru, originàrias de s'àrea germànica<ref name="Lusuardi" />.

== Cronologia de s'edade vandàlica ==
[[File:Vandal cavalryman, c. AD 500, from a mosaic pavement at Bordj Djedid near Carthage.jpg|thumb|245x245px|Cadderi vàndalu in unu mosàicu agatadu in Bordj Djedid, intòrrios de [[Cartàgine]]]]

* 456-66 Si congeturat chi in custos annos siat acontèssida una prima ocupatzione de [[Sardigna]] a banda de is Vàndalos, ma non b'ant notìtzas seguras.
* 461-468 Est Paba su sardu [[Paba Ilàriu|Ilàriu]].
* 468 Is Vàndalos sunt derrotados dae una flota romana ghiada dae Martzellinu.
* 476 Tratadu cun su cale is Imperadores de Oriente e de Otzidente reconnoschent su possessu de s'ìsula a banda de is Vàndalos.
* 498-514 Est Paba su sardu [[Paba Sìmmagu|Sìmmagu]].
* 507 Lompent in Sardigna is eclesiàsticos africanos esiliados de su re vàndalu Trasamundu, fortzis in nùmeru de chentubinti. Intre issos is pìscamos Felitzianu e [[Santu Fulgèntziu de Ruspe|Fulgèntziu]] . Custu ùrtimu - unu de is majores intelletuales de s'època, lòmpidu a s'episcopadu de esperièntzias monàsticas - fundat a curtzu de Casteddu su primu monastèriu de chi tengiamus notizia in Sardigna. Is eclesiàsticos africanos ant a abarrare in Sardigna fintzas sa morte de Trasamundu (523).
* 533 S'Imperadore bizantinu [[Justinianu I]] incumentzat sa polìtica de reconchista imbiende a Àfrica un'esèrtzitu, cumandadu dae Belisàriu, pro iscontzare su regnu de sos Vàndalos.
* 534 Su duca bizantinu Tzirillu otenet sa resa de is Vàndalos de Sardigna.

== Notas ==
<references />

== Bibliografia ==

* [[Francesco Cesare Casula]], ''La Storia di Sardegna'', Tàtari, 1994
* Antonio Piras (a cura di), ''Lingua et ingenium: Studi su Fulgenzio di Ruspe e il suo contesto'', Casteddu, Sandhi, 2010
* Sergio Liccardi, ''Tra Roma e i Vandali. Godas re di Sardegna'', 2012

== Artìculos ligados ==

* [[Vàndalos]]
* [[Gherra vandàlica]]
* [[Goda (re)|Goda]]
{{Artìculu de su mese|martzu|2022}}
[[Categoria:Istòria de Sardigna]]