Càstia su còdighe de orìgine de Itàlia

{{coord|format=dms|display=title}}{{LSC}}{{Istadu|ligàmeneBandera=Flag of Italy.svg|proclamatzione=10 làmpadas 1946<ref>[http://www.gazzettaufficiale.it/eli/gu/1946/06/21/135/sg/pdf Gazeta Ufitziale n. 135 de su 21 làmpadas 1946], e a pustis finas a su [http://www.gazzettaufficiale.it/eli/gu/1946/08/31/196/sg/pdf 31 austu], cun nùmene ''"Atti emanati anteriormente al 10 giugno 1946"'' e simigiantes.</ref>|populatzioneDensidade=196,17|presidente=[[Sergio Mattarella]]|festa=2 de làmpadas|istadu antepostu=[[File:Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg|20px|border]] [[Regnu de Itàlia]]|mannàriaAbba=2,4|mannàriaÒrdine=72|mannàriaTotale={{formatnum:302068.26}}|valuta=[[Èuru]]|coordinadas=no|innu=''[[Su Cantu de sos Italianos]]'' [[File:Inno di Mameli instrumental.ogg]]|intradaUE=25 martzu [[1957]]<ref>Membru fundadore.</ref>|primuMinistru=[[Giorgia Meloni]]|PIBPPCÒrdine=12|intradaONU=14 nadale 1955|PIBPPCprocapite=41433<ref name="IMFWEOIT"/>|PIBPPCprocapiteAnnu=2020 istima|PIBPPCprocapiteÒrdine=33|PIBprocapiteAnnu=2020 istima|PIBprocapiteÒrdine=27|didascaliaLocalizatzione=S'Itàlia (birde iscuru) in s'[[Unione europea]] (birde craru)|nùmeneAbitantes=italianos|telèfonu=+39<ref>Francu su comune de [[Campione d'Italia]] chi tenet su prefissu +41.</ref>|àteraslimbas=[[Limbas de s'Italia|Limbas de s'Itàlia]]|HDIAnnu=2019|HDI=0,883<ref>{{tzita web|http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2019.pdf|Human Development Report 2019|13 trìulas 2020}}</ref> (artu meda)|HDIÒrdine=29|populatzioneAnnu=30 santandria 2021|populatzioneÒrdine=24|PIBprocapiteValuta=$|continente=[[Europa]], [[Àfrica]] ([[Pelàgias]])|PIB=2090448<ref name="IMFWEOIT">{{tzita web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=42&pr.y=15&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |tìtulu=World Economic Outlook Database, April 2019 |limba=en |atzessu=22 maju 2019}}</ref>|PIB annu=2020 istima|PIBPPC=2515796<ref name="IMFWEOIT"/>|PIBPPCValuta=$|PIBPPCAnnu=2020 istima|Religione=Catòlica|PIBValuta=$|elencu de sos cabos de istadu=[[Presidentes de sa Repùblica italiana|Presidente de sa Repùblica]]|PIBprocapite=34428<ref name="IMFWEOIT"/>|TFT=1,34 (2016)<ref name=RapISTAT17>{{tzita web|limba=it|url=http://dati.istat.it/|tìtulu=Stranieri residenti al 31 dicembre|data=2021-07-30}}</ref>|capitaleAbitantes={{formatnum:2763804}}|làcanas=[[Santu Marinu]], [[Tzitade de su Vaticanu]], [[Frantza]], [[Isvìtzera]], [[Àustria]], [[Islovènia]]|capitaleAbitantesAnnu=2021|limba=[[Limba italiana|italiana]]|capitale=[[Roma]]|guvernu=[[Repùblica parlamentare]]|populatzioneTotale={{formatnum:59045521}}|oràriu=[[UTC+1]]<br />[[UTC+2]] <small>in [[ora legale]]</small>|PIBPPCprocapiteValuta=$|elencu de sos cabos de guvernu=[[Presidente de su cussìgiu de sos ministros s'Itàlia|Presidente de su cussìgiu]]|ligàmeneIstemma=Emblem of Italy.svg|nùmeneUfitziale=''Repubblica italiana''|nùmeneAtuale=Itàlia<br /><small>''Repubblica italiana''</small>|pàginaBandera=Bandera italiana|pàginaIstemma=Istemma de s'Itàlia|ligàmeneLocalizatzione=EU-Italy.svg|LigàmeneMapa=Map of Italy-it-2.svg|tld=[[.it]], [[.eu]]}}[[File:Satellite image of Italy in March 2003.jpg|left|150px|thumb|s'Itàlia castiende dae su satellite]]
[[File:It-map.png|left|150px|thumb|tzidades de s'Itàlia]]
[[File:Carte ITALIE R1.svg|left|150px|thumb|Itàlia partzida in regiones]] 

S’'''Itàlia''', tzerriada in manera ufitziale sa '''Repùblica Italiana''' (in [[limba italiana|italianu]]: ''Repubblica Italiana''), est una repùblica parlamentare de su sud de s’Europa. Alindat cun sa [[Frantza]], s'[[Isvìtzera]], s’[[Àustria]] e s'[[Islovènia]] addae de sas Alpes a su nord. Atinat fintzas a totu sa penìsula italiana a su sud, in prus de sas ìsulas de [[Sardigna]] e de [[Sitzìlia]] , sas prus mannas de su Mediterràneu. Annotamala atinat paritzas ìsulas prus piticas. Sos istados indipendentes de San Marino e de sa [[tzitade de su Vaticanu]] sunt enclaves a intro de s’Itàlia, imbetzes sa comuna de [[Campione d’Itàlia]] est una esclave a intro de s'[[Isvìtzera]]. 

Sa cussòrgia italiana carràrgiat unos 301,338 km2 in sos chi bivent unos 60 milliones de bividores. Est su de chimbe paisos prus populados de s’Europa e su de bintitrès de su mundu. Sos oros de su mare sighint pro 8.000 km a sa grussera. 

[[Roma]] est sa capitale e sigomente fiat sa capitale de s’[[Impèriu romanu|imperu romanu]], fiat istadu su tzentru de sa tzivilidade otzidentale pro agiumai ses sèculos. 
A pustis chi s’imperu est rutu, meda populatziones istràngias s’aposentaiant a intro sas làcanas italianas, mescamente germànicos, ma àteros puru.
 
In sos sèculos imbenientes sa penìsula fiat partzidu in paritzos tzidade-istados e istados regionales, chi fiant a s’ispissu controlladu pro istràngios guvernos. A pustis de carchi sèculos s’Itàlia torrat a èssere su bratzolu de sa cultura otzidentale a caddu de su [[risorgimentu]] in su sèculo XV. In fines s’Itàlia  renesset in su 1861 a segudare s’unidade, gràtzias a su [[rennu de Sardigna]], chi aunit su rennu a suta de sa corona de [[Savojas|Savoja]], e gràtzias a sa voluntade de su pòpulu italianu a s'unidade e a nde isterrinare sa dominatzione istràngias. 

In su de XX sèculu at segudadu un'imperu coloniale e leat parte a sa Prima e a sa Segunda gherra mundiale, binchende sa de unu, ma perdende sa de duos e pro cussu perdet a sas colònias suas. 
In sa segunda metade de su sèculu su paisu at tentu un'isvilupu econòmicu mannu. Est su de 24 paisu prus isvilupadu de su mundu e su de 10 pro su chi atenet sa calidade de sa vida. Est unu de sos fundadores de su chi immoe est s'[[Unione Europea]] et est in sa Euro-zona. Leat parte a su G9, su G20 e a sa [[NATO]]. Tenet sa de tres riserva prus manna de oro, su de oto GDP nominale, su de deghe GDP (PPP) e sas de sas intradas (budget) prus mannas de su mundu. Tenet unu livellu de pùblica istrutzione bonu a beru et est globalizadu meda.
S’Itàlia giogat unu rolu meda importante pro cantu pertocat s’aspetu militare, culturale e diplomàticu in su cuntestu internatzionale.

== Geografia ==

A nord alindat cun sa [[Frantza]], s'[[Isvìtzera]], s'[[Austria|Àustria]], sa [[Islovènia]]. Est inghiriada dae su Mare Mediterraneu: s'Adriàticu, su Iòniu, su Tirrenu. A s'Itàlia apartenent duas ìsulas mannas, [[Sitzilia|Sitzìlia]] e [[Sardigna]], e àteras minores. A nord de s'Itàlia b'est sa cadena de sas Alpes, e in longària, in sa penìsula, sos Apenninos. Su frùmene prus mannu de s'Itàlia est su Po, chi naschet dae su Monviso, e atraessat sa Pranura Padana, e si nche ghetat a mare in s'Adriàticu, a curtzu de [[Venezia]].

Sas Alpes ant un'istèrrida de 1200 km. Carchi monte: su [[Monte Biancu]] (4800m.), su Cervinu (4400m.), su Monte Rosa (4600m.), Su Bernina (4050m.), su Monviso (3800m.), Adamello, Ortles, Cevedale e ateros. Sos ghiacciaios de sas Alpes alimentant frùmenes mannos (in Itàlia): su Po, su Ticinu, s'Adda, s'Adige, su Tagliamento, e àteros. E ateros in Europa: Su Renu, su Ròdanu, su Danubiu.

In Itàlia peninsulare bi sunt sos Apenninos, chi tenent una longària de 1200 km., dae su passu de Cadibona a su Istritu de Messina. Sunt partzidos in tres partes: Apenninos setentrionales, chi cumprendent sos Apenninos Ligures e Toscanos, cun su Monte Cimone, su Monte Fumaiolo e-i su Monte Falterona. E cun sos frùmenes: [[Arnu]] e [[Tevere]].

Sos Apenninos tzentrales, cun sos Apenninos Marchigianos e Abrutzesos, cun su Gran Sasso d'Itàlia (2912m) e sa Maiella (2795m), e sos frùmenes Metàuru, Trontu, Pescara.

Sos Apenninos Meridionales, cun sos Apenninos de sa Campania e de sa Calabria e sos Montes La Sila e s'Aspromonte (1955m). Unu riu importante: su Gariglianu.

Dèvemus annànghere s'Apenninu Sitzilianu, cun sos Montes Nebrodi e Le Madonie e su riu Simeto. In Sardigna sa cadena de su Gennargentu, cun sa Punta La Marmora (1834m).

In Itàlia bi sunt lagos: a nord sos printzipales sunt su Lagu Mazore, su de Garda e su d'Iseu.

A su tzentru: Lagu de Bolsena, e Lagu Trasimenu. In Sardigna bi est su lagu artificiale prus mannu d'Europa, su Lagu Omodeo, formadu dae su [[Tirsu]].

==Etimologia==
Su istadu leat su nùmene dae sa regione geogràfica chi issa cumprendet.

===Ipòtesi printzipale: dae s'annigru===
Sende chi bi sunt paritzas ipòtesis pro su chi atenet s'orìgine de su faeddu, pro sa majoria de sos istòricos e de sos linguistas est dae sos grecos ca su nùmene benit. Aici paret chi tzerriaiant sa regione  e custu paret chi benit dae sa paràula ‘’Viteliù’’  de sa limba oscana, una limba iscumpàrrida chi si faeddaiat in su sud de sa penìsula.

Su faeddu cheret nàrrere "sa terra de sos annigros", est a nàrrere de sos traos giòvanos. Su trau fiat  unu sìmbulu sagradu pro custas populatziones.

== Riferimentos ==
<references />
{{Europa}}{{Controllu de autoridade}}
[[Categoria:Natziones de s'Europa]]
[[Categoria:Itàlia| ]]