Monte

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
(Reindiritzadu dae Monti)

Coordinadas: 40°48′24.92″N 9°19′35.89″E / 40.806921°N 9.326635°E40.806921; 9.326635

Custu artìculu est iscritu in sa grafia logudoresa. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · LSC · nugoresu


Monte
Nùmene ufitziale: Monti
Istadu: Itàlia
Regione: Sardinna
Provìntzia: Nord-Est Sardigna (OT)
Ladiore: Nord
Longhiore: Est
Artiore: 300 m. subra su mare
Tirada: km²
Populatzione: 2440
biv./km²
Comunes lacanantes: Alà dei Sardi, Berchidda, Calangianus, Loiri Porto San Paolo, Olbia, Telti
Còdighe postale: 07020
Prefissu telefònicu: 0789
Bividores: Montinu - Montinos
Patronu:
 - Santu
 - Die

Santi Gaini Martire (Monti), Santa Maria de sa Paghe (Su Canale)
25 de Santi Gaini

miniatura

Monti (Monte in sardu, Mònti in gadduresu) est una bidda in su nord-est de sa Sardigna, posta a làcana de su Logudoro cun sa Gallura in sa regione de su Montacuto. Est abitada dae 2500 ànimas, contende puru sas fratziones de Su Canale [1] Archiviadu su 31 maju 2011 in s'Internet Archive. Sos Rueddos, Cuccuruedre, Stazione, Chirialza. A s'ala nord agatamus sa bidda de Telti, a est una parte de su logu de Olbia (o Terranoa), a sud Alà dei Sardi e a ovest Berchidda.

Geografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Su logu montinu presentat cùcuros in totue e una paja de flumineddos chi current fintzas a su lagu de su Coghinas. Dae su belvedere si podet mirare totu su meravizosu ambiente chi ingìriat sa bidda, fatu de binzas e furestas de chercos e suelzos. In s'alciada chi che leat a Alà si passat pro Sa pineta e s'arrivit a Monte Pinu, terrinos imbuschidos, parte de sos cales impitada che "zona campeggio" e parte lassada a sa natura, chi b'at postu lèperes, chervos, groddes, porcrabos, astores e cantu b'at.

Istòria[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Paret chi sa bidda àpat orìgines medioevales, cando faghiat parte prima de su Juigadu de Torres e posca, dae su XIII sec., de su "Logu de Arborea", fintzas a s'invasione e s'ocupadura de sos catalanos-aragonesos e, pius a tardu, de sos piemontesos. Pròpriu in su 1300, suta a sa dominatzione "turresa" est istada fraigada sa cheja de Santu Paulu cun su santuàriu omònimu. Incuddae, donzi annu s'isvoligaiat sa prutzissione de S.Paulu chi bidiat arrivire zente dae tota sa bidda e fintzas dae sas biddas acultzu chi, a pes, pigaiant e falaiant pro sos nessi 10 chilometros de andadolzas chi giughent a sa cheja. Ancora oe b'at zente chi s'intendet de faghere custu isfoltzu e si tucat. Atera festa importante est sa de su patronu de Monte, Santu Gainu, chi si isvoligat propriu ìn su mese de Santi Gaini cun mùsicas, ballos e cantos; fintzas a pagos annos faghet b'aiat puru sa "gara dei poeti improvvisatori", chi como però, s'est pèrdida.

Economia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

S'economia montina est totu intzentrada subra a sas binzas e a su turismu. Sende sa bidda acultzu meda a s'ala turìstica pius famada de sa Sardigna, sa Gallura, e a sos incantevoles paesàgios suos chi donzi annu retzint turistas a millaja, sos montinos ant puntadu meda subra a su setore agroalimentare, abelzende agriturismos e tratorias de calidade alta, famados fintzas in continente. B'at pois su setore printzipale de s'economia montina: sas binzas. In Monte si narat chi "fintzas chie no tenet binza est binzateri" dae cantu sa cultura de s'ua est irraighinada in sa mentalidade montina; sas binnennas diventant gasie unu momentu de aunione e de festa pro tota sa comunidade. Connotos in meda istados europeos sunt sa Cantina Del Vermentino e sos lichitos binos suos rujos, rosados e biancos, dae s'Abbaia ae su Thaora, passende pro su Galana e su Funtanaliras, apretziados fintzas a s'estèriu. Sa chentina, d'onzi annu, ammanizat sa "sagra del vermentno", ue si podent assazare sos produidos tipicos de sa bidda. S'aciapant puru atividades artejanales chi tribagliant sa linna e su oltiju.

Limba[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

A livellu limbistigu su sardu montinu, logudoresu a s'incumintzu, leat medas influentzias dae su Galluresu. Tantas paraulas sunt in comunu o bortadas in logudoresu. Pro fagher s'esempiu "su mezoradu" (su gioddu), "su coltzu" (s'iscuru); sa moda de impreare, ancora de pius de sas biddas acultzu, sa "L" imbetzes chi sa "R" in medas paraulas, comente "sos Saldos", "s'alveschida".