Impèriu romanu
Artìculu in LSC
Cun Impèriu Romanu (latinu: Imperium Rōmānum; koinè e gregu medievale: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, traduidu: Basileia tōn Rhōmaiōn) s'inditat su perìdu de sa tziviltade Romana antiga a pustis de sa Repùblica romana, caraterizadu pro guvernu ghiadu dae imperadores e possedimentos territoriales mannos totu a inghìriu de su mare Mediterràneu intre Europa, Àfrica e Àsia. Sa tzitade de Roma fiat durante custa època su tzentru majore de su mundu a partire dae cara de su 100 a.C. fintzas a su 400 p.C., sobrada dae Constantinòpoli (Roma Nova) a cara de su 500 p.C. Segundu sos càrculos sa populatzione de s'impèriu fiat crèschida fintzas a unos 50-90 milliones de bividores (unu 20% de sa populatzione mundiale de cussos tempos). Sa repùblica chi dd'aiat pretzedida, durada 500 annos, si fiat agatada malamente disistabilizada in una sèrie de gherras tziviles e cunflitos polìticos, a s'acabu de sos cales Giùliu Tzèsare fiat istadu nùmenadu ditadore gasi perpètuu e tando bochidu in su 44 a.C.
Bochidòrgios e gherras tziviles fiant sighidos, fintzas a sa vitòria e artziada a su pòdere de Otavianu, fìgiu adotadu dae Tzèsare, subra sos pretendentes Marcu Antoni e Cleopatra in sa Batalla de Atziu in su 31 a.C. e s'annessione de s'Egitu. A pustis de custos acontessimentos sa primatzia de Otavianu fiat tando inatacàbile e in su 27 a.C. su senadu romanu ddi aiat formalmente cuntzèdidu pòdere prenu e su tìtulu nou de Augustu, marchende de manera neta sa fine de sa Repùblica Romana.
Su perìodu imperiale de Roma diat durare unos 1.500 annos. Sos primos duos sèculos de s'esistèntzia de s'impèriu fiant caraterizados de una prosperidade e istabilidade polìtica chene pretzedentes, in sa chi fiat narada Pax Romana, o "Paghe Romana". A fatu de sa vitòria de Otavianu, s'istèrrida de s'impèriu fiat ammanniada enormemente. A pustis de su mortòrgiu de Caligula in su 41 p.C., su Senadu aiat cunsideradu pro una iscurta de torrare a istabilire sa repùblica, ma in logu de custu sa guàrdia pretoriana aiat proclamadu Clàudiu imperadore. Suta Clàudiu, s'impèriu aiat ocupadu sa Britannia, sa prima ispaniadura importante dae sos tempos de Augustu. A pustis de Clàudiu sighidore fiat istadu Nerone, suitzidadu in su 68 p.C., a pustis de chie s'impèriu aiat sunfridu una sèrie de gherras tziviles curtzas, e fintzas una rebellia importante in sa Giudea, durante sa cale bator generales diferentes de sos legionàrios fiant istados proclamados imperadores. Pro ùrtimu Vespasianu fiat bessidu a pitzu che triunfadore in su 69 p.C., istabilende sa dinastia Flavia, in antis de èssere sighidu dae su fìgiu Titu, chie aiat abertu su Colosseu pagu a pustis de s'erutzione de su monte Vesùviu. Su rennu suo fiat istadu curtzu e sighidu dae su rennu longu de su frade Domitzianu, chie fiat a sa fine bochidu. Su Senadu tando aiat elèghidu su primu de sos Chimbe Imperadores Bonos. S'impèriu fiat imbàtidu a s'istèrrida prus manna de totu s'istòria sua suta Trajanu, su segundu in custa lìnia.
Unu perìodu de cuntronos creschentes e de decrinu fiat comintzadu cun su rènniu de Còmmodu. A su mortòrgiu de Còmmodu in su 192 p.C. fiat sighidu s'annu de sos chimbe imperadores, a sa fine de su cale, intre sos pretendentes a su tronu aiat bìnchidu Setìmiu Severu . Su mortòrgiu de Lisandru Severu in su 235 aiat batidu a sa crise de su de tres sèculos cando 26 òmines fiant declarados imperadores dae su senadu romanu in bàsciu a chimbant'annos. Unu assentamentu de s'impèriu non si fiat torradu a agatare fintzas a su rènniu de Diocletzianu e s'intrada de sa Tetrarchia, chi bidiat bator imperadores guvernare s'impèriu in paris tempus. Custu cumbennidu fiat a sa fine fallidu, iscadenende a una gherra tzivile chi fiat acabada dae Constantine su Mannu, chie aiat bintu subra sos rivales suos e fiat fatu soberanu solu de s'impèriu in su 324 p.C. Constantine aiat luegus istabilidu una segunda tzitade capitale in Bisàntziu, chi aiat torradu a batiare Constantinòpoli. Custa diat abarrare capitale de s'estu fintzas a sa ruta de s'impèriu. Constantine aiat adotadu su cristianèsimu chi prus tàrdiu fiat fatu religione ufitziale de s'impèriu. A pustis de sa morte de Teodòsiu I in su 395, s'impèriu fiat ischirriadu in duos, su de s'ovest e su de s'est. Su pòdere de s'impèriu romanu de otzidente fiat a pagu a pagu runchiadu dae abusos de pòdere, gherras tziviles, migratziones barbàricas e invasiones, reformas militares e depressione econòmica. Sa sachìgiu de Roma in su 410 a òbera de sos Visigotos e una àtera borta in su 455 pro manu de sos Vàndalos aiant atzeleradu sa decadèntzia de s'Impèriu Otzidentale, mentras sa depositzione de s'imperadore, Ròmulu Augùstulu, in su 476 pro manu de Odoacre, est in generale atzetada marcare sa fine de s'impèriu de otzidente. Noantimes Augùstulu no fiat mai istadu reconnotu dae s'Impèriu de Oriente, chi aiat reconnotu sa ruta petzi cun sa morte de Giùliu Nepote, in su 480. S'Impèriu Romanu de oriente (in s'istoriografia moderna naradu fintzas Impèriu bizantinu) aiat aguantadu pro unu àteru millènniu e fiat a sa fine at rùidu suta sos turcos otomanos in su 1453.
S'impèriu Romanu est istadu una de sas potèntzias econòmicas, culturales, polìticas e militares prus fortes de su tempus suo. Fiat unu de sos impèrios prus istèrridos de s'istòria e in su tempus de su lughidore màssimu imbatiat a 5 milliones de chilometros cuadrados. Durante s'Edade Mèdia fiant fatas proas diferentes de istabilire sighidores, comente s'impèriu Latinu, unu istadu crusadu e su sacru romanu impèriu.