Launeddas

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.


Articulu in logudoresu


Articulu in campidanesu

Launeddas

Is launeddas (reuleddas in logudoresu) sunt un'istrumentu musicale a alenu sighidu, de impreu populare fintzas dae sos tempos prus antigos. Unu brunzeddu agatau in su sartu de Ìtiri, chi amostat unu sonadore de launeddas, nde testimonzat s'esistèntzia giai in su tempus nuraghesu. Est fatu de canna de arriu segada in su mentras de sa luna manna de freàrgiu e lassada sicare pro nessi tres annos.

S'istrumentu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

S'istrumentu est cumponidu dae tres cannas de longària e grussària diferentes; duas prus longas sunt presas cun ispagu pìghidu in duos puntos distintos e formant sa croba, cando chi sa de tres, prus curtza, est isorta. Su bassu o tumbu est sa canna prus longa de sa croba (60 cm pagu prus o mancu) e, a su sòlitu, est setzionadu in duas o prus partes; est sena istampigheddos e dat petzi una nota, sa tònica, fundamentale pro s'intonatzione. Sa segunda canna de sa croba, longa su mesu de sa prima e mutida mancosa ca si sonat cun sa manu manca, dat sas notas de acumpangiamentu, difatis tenet bator istampigheddos retangulares pro sos pòddighes e unu pros sos acordos. Sa canna isorta, mutida mancosedda o destrina ca si sonat cun sa manu dereta, tenet bator o chimbe istampigheddos, semper retangulares, e dat sas notas melòdicas.

Su sonu est produidu dae unu limbatzu, chi vibrat comente colat s'àera, tacheddadu in unu pitzu, de canna etotu, cramadu cabitza chi s'incassat in su cabu de sas cannas. Pro incassare sa cabitza a sa canna s'impreat cheròpighe, chi si ponet finas subra de sos limbatzos pro acordare s'istrumentu; a segunda de sa cantidade càmbiat su timbru de sonu e s'otenent sonos acutos o graes.

Pro sonare sas launeddas s'impreat una tècnica particulare cramada alenu sighidu, chi permitit de inspirare s'àera dae su nasu e de l'espirare dae sa buca. A pustis de aer prenu sa buca de àera, unfrende sos cantergios, in antis chi custa nch'agabet si devet fàghere un'àtera inspiratzione a manera de otènnere unu sonu sighidu.

Totu s'istrumentu est cramadu finas cuntzertu, giogu o fàsciu de cannas e, a segundu de sa longària de sas cannas leat sos nùmenes de puntu de òrganu, contrapuntu, mediana, pipia, fioràssiu, ispinellu e àteros. Cando non sunt impreadas, sas launeddas si costoint in un'istugiu, a s'ispissu de pedde, mutidu stracàsciu.

Francu in sas bandas in ue fiat difusu su cantu a tenore, mescamente in su Campidanu e in su Sarrabus, sa presèntzia de unu sonadore de launeddas fiat indispensàbile pro acumpangiare sos ballos, mescamente in sas festas. Sa fortuna de sos sonadores est andada minimende in su cursu de su Noighentos, finas a sos annos Otanta cando pro more de istùdios subra de sa mùsica ètnica, est torradu a nàschire s'interessu pro s'istrumentu.

Unu contributu indipensabile in s'istudiu de s'istrumentu l'hat dadu su musicologo danesu Andreas Fridolin Weis Bentzon chi hat registradu e trascrittu in pentagramma medas sonadas traditzionales.


Is Maistus Mannus[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Is Launeddas funt andadas sparessendi a pagu a pagu in su ‘900, parti poita ca funt arribaus in Sardigna is sonetus e parti poita est arribada, de foras, fintzas atra casta de musica.

Sa tradizioni est abarrada bia in d’unas cantu biddas, anca ddu atiat Scolas de sonadoris beni connotas chi funt stetias sighidas de is sonadoris benius apustis. Medas sonadoris ant lassau s’arregordu, ma no est abarrau nisciunu documentu.

Su primu a essiri intrau in d’una sala de registratzioni est stetiu Efisceddu Melis (1890-1970), sonadori de sa Scola de su Sarrabus. Funt abarraus is documentus de is registratzionis chi hat fattu me in Milano in si 1930, 1937, 1950 e 1962, in parti in discus a 78 girus chi funt stetius, de pagu, torraus a masterizzai e pubbricaus in CD. (Punte organu)

Connotu po essiri su mellus sonadori chi s’arregordit, (Mediana) iat tentu una fida turmentada. Me is sonadas cosa sua ddu adiat troppu novidadis e no praxiant meda me is pratzas de is ballus, anca is baddadoris no fiant avesus a nodas diversas meda de is chi iant sempiri intendiu. Praxiat de prus, Antoni Lara (1886-1979), issu puru de Bidda de Putzu chi fadiat a gara cun Melis po essi capassu, ma issu fiat prus arrispetosu de sa traditzioni. (Mediana a pippia)

I duus sonadoris iant circau po totu vida de si nci passai pari pari, fintzas a candu, a s’oru de 70 annus si fiant postus de accordiu po fai una registratzioni impari. Su risultau est stetiu una de is prus bellas cuncordias chi si siant mai intendias, registrada in Milano in su 1962. (Punte organu e Fiorassiu)

Sa Scola de su Sarrabus est sighida a andai a innantis gratzias a Aureliu Porcu (Bidda de Putzu) e a Luigi Lai (Santu 'Idu) chi, me is annus de sa crisi de is launeddas ant sighiu a mantenni bia sa tradizioni e gratzias puru a medas amministratzionis comunalis, ant amostau a medas giovanus sa conoscenzia insoru, boghendinci, fortzis po sempiri, su pirigulu de sparessi de is sonus de canna e de custa musica antiga.

Aurelio Porcu, (Spinellu a Pipia) est stetiu unu de is chi ant sonau de prus me is pratzas de is ballus anca baddant ancora a sonu ‘e canna; po ispassiu s’attriviat a cantai puru. In custaregistrazioni cantat accumpangiau de su maistu Antoni Lara. (Cantzoni a curba).

Luigi Lai (Fiorassiu) riconnotu de totu cantus cumenti su mellus sonadori de oi nc'est bessiu unu pagu foras de sa traditzioni e at tentu esperientzias cun cantadoris e sonadoris de musica classica, ligera e jazz.

Atru sonadori, scienti de Melis e Lara, chi at lassau su Sarrabus po andai a bivi a Oristanis (Santa Justa), est stetiu Felicinu Pili (1919-1982). Issu at tentu importantzia manna po fai connosci in Oristanis sa moda de sonai de su Sarrabus, a prus pari accumpangendi i Gruppus Folkloristicus chi insaras fiant cumentzendi a sì formai. (Tripidi a Fiorassiu)

Sa scola de sa Trexenta at tentu cumenti de rappresentanti prus importanti Dionigi Burranca de Samatzai, ma chi biviat in Ortacesus, scienti de Beppi e Francischeddu Sanna. Burranca (Mediana a pippia) tenit su meritu puru de ai scipiu atirai a sa musica sarda sonadoris no sardus, chi ant imparau is sonadas de is launeddas po ddas torrai a fai cun atrus strumentus. Su scienti prus mannu chi hat tentu, Sergiu Lecis de Assemini est stetiu unu de is organizzadoris de s’Associazioni Culturali “Sonus de Canna” chi est fadendi un’opera importanti de ricerca e valorizzazioni de is launeddas a prus pari po sa Scola de sa Trexenta.

Sa Scola de su Campidanu ‘e Casteddu no at lassau nisciuna documentazioni discografica, funt abarradas sceti is registrazionis chi iat fatu AF Bentzon de Pasqualinu Erriu (Punt’’e organu), scienti de Giovanni Pireddu. Gratzias a is registratzionis de Bentzon funt stetias allogadas una pariga de sonadas de cresia de Efisio Cadoni (Messa)

Su Campidanu de Oristanis puru at tentu unu sonadori nomenau: su Brichi, de Crabas, ma nemus tenit arregordu de is sonadas suas. Oi in diri sa traditzioni benit poderata de Giovanni Casu (Paui) chi secundu AF Bentzon sonada in d’una manera prus antiga de is sonadoris de is atras scolas. (Passu ‘e tresi)

Unu sonadori chi tenidi unu stili diversu est Beppe Cuga de Ovodda, bidda de sa Barbagia, chi sonat ballus chi assimbillant a i cussus de cabu ‘e susu sonaus a sonettu. In custus urtimus annus at bessiu a pillu medas sonadoris nous, chi funt unu bellu spettu po is launeddas, po is annus chi ant a benni.