Luna

Sa Luna (simbulu astronomicu: ) est s'ùnicu satelliti naturali de sa Terra, su segundu satelliti de su Sistema Solari po densidadi (agoa de Io), su de cincu po mannesa e su prus mannu apetus a su praneta de cosa sua. Oi si pensat chi sa Luna s'est formada po mori de unu atumbu catastròficu intra sa Terra e unu praneta mannu circa cummenti a Marte, chi is scientziaus nant Theia, agiumai 4,6 milliardus de annus fait, mancai cancunu naressit siat prus bècia.

Tenit unu volumi de 0,0203 bortas de su volumi de sa Terra, est a nai agiumai una parti de cincuanta, una massa chi est su 1,23%, e s'aceleratzioni de gravidadi in sa superfitzi cosa sua est de 1,62 m/s², agiumai una de ses partis de sa de sa Terra.^[1]

Sa Luna est in rodatzioni sìncrona cun sa Terra, est a nai chi ddi ammustrat sempri sa propia faci. Est su segundu corpus celesti prus luxenti me in su celu de sa Terra. Mancai pàrriat crara po mori de su celu nieddu a ingìriu, su colori de cosa sua est scuru meda, agiumai cummenti s'asfaltu. A pitzu de issa si podint biri logus prus iscurus, tzerriaus maria (dae su latinu po mari), terras prus artas a crateris de atumbu.

Sa Luna est atesu agiumai 384 402 km dae sa Terra, in una òrbita ellìtica de 27,321 dies terrestras. S'atratzioni gravidatzionali de cosa sua a pitzu de sa Terra causat fenòmenus cummenti is mareas. Su fatu chi sa mannesa angulari de cosa sua siat agiumai sa propia de sa de su Soli causat su fenòmenu de is eclissis solaris, ma custu no at continuai po sempri: sa gravidadi de sa Luna fait rallentai sa Terra andendi prus atesu issa e totu, e in su benidori at a essi prus atesu de cantu siat oi, parrendi prus pitica in celu.

Sa Luna est s'unicu corpus de su celu bisitau dae is umanus, e at tentu e tenit grandu importàntzia po totus is culturas umanas fintzas dae s'antichidadi

Formatzioni

Oi sa teoria prus abbalorada a pitzu de sa formatzioni de sa Luna est cussa de s'Atumbu Catastròficu agiumai 4,5 milliardus de annus prima de oi. Is rocas de sa superfitzi de sa Luna funt similis meda a is de sa Terra poita tenint cantidadis similis de isotopus radioativus, e sa cosa fait pensai chi is duus corpus si siant formadus dae su matessi materiali. Duncas si pensat chi sa Terra de oi e sa Luna si siant formadas a pustis de s'atumbu intra Gaia, sa Terra antiga (dae su nomini de sa Terra in gregu), e Theia (dae su nomini de sa mama de sa Luna in sa mitologia grega), unu praneta de agiumai is dimensionis de Marte chi depiat essi a s'inghitzu in su puntu lagrangianu L4 o L5, logus aundi is fortzas de gravidadi de Gaia e su Soli si balantzànt cun sa fortza centrifuga e permitiant a Theia de tenni su pròpiu periodu orbitali de Gaia. Gaia e Theia si funt fùndias po mori de s'atumbu, e custu at bogau materialis dae is partis prus a fora de Gaia chi ant criadu sa Luna.

Atras versionis de sa matessi teoria nant chi s'atumbu est stètiu intra corpus de dimensionis differentis. In sa storia ant pensau chi sa formatzioni de sa Luna est stètia causada dae sa fissioni, est a nai dae chi sa Luna si ndi est stacada dae sa Terra po mori de sa lestresa de rodatzioni, chi sa Luna e sa Terra si siant formadas impari, e chi sa Luna fiat unu praneta catturau dae sa Terra.

Strutura e Geografia

Sa parti a intru de sa Luna, cummenti atrus corpus terrestris, tenit unu nùcleu e unu manteddu. Su nùcleu est de ferru cun partis de tzùlfuru e nichel, sa parti prus interna sòlida e sa prus esterna lìcuida, cun unu ràju de 450 km, meda prus piticu de sa dimensioni sòlita po is corpus terrestris. Sa crosta est spissa 40 km in sa parti prus sutili, in sa faci visìbili, e 90 in cussa prus spissa, in sa parti cuada.

Su croxu parrit fatu po sa prus parti de anortositi, no tenit tetònica a placas, e s'atividadi geològica parrit studada, mancai cancunu fenòmenu vulcànicu parrit giovanu. Est divìdiu in terras artas, prus craras e bècias, e maris, prus scurus e formaus dae basaltu. Is maris si agatant agiumai sceti me in sa parti prus acanta a sa Terra. Si funt formaus intra de 3,16 e 4,2 milliardus de annus fait, mancai cancunu pàrriat prus giòvunu, a pustis de erutzionis de lava chi ant prenau is logus prus bàscius de sa superfitzi.

Me in sa superfitzi de sa Luna ddoi funt medas crateris de impatu, chi si podint biri oi puru po mori de sa mancàntzia de erosioni. Dae su numeru si podit cumprendi s'edadi de is diferentis superfitzis.

Cummenti a pitzu Mercùriu ddoi funt gorropus chi andant dae una parti a s'atra de sa Luna, e parrint formadas po mori de su fatu ca sa Luna, sfridendi·si, torrat prus pitica, e duncas in sa crosta si formant frunzas.

Sistema Terra-Luna

Màgini de sa Luna e sa Terra cun sa distàntzia e is dimensionis in scala.

Òrbita e Rodatzioni

Distantzias e Perìodus lunaris

S'òrbita de sa Luna a ingìriu de sa Terra est elìtica cun ecentritzidadi bàscia, tandu agiumai circulari, cun apogeu (su puntu prus atesu de sa Terra) de 405 500 km e perigeu (su puntu prus acanta) de 363 300 km. Sa Luna fait unu giru de s'òrbita e cosa sua apetus is stellas fissas donnia 27,3 dies, est a nai chi s'agatat in sa matessi costellatzioni. Custu perìodu est tzerriau perìodu siderali o mesi siderali. Su perìodu intra duus Lunas prenas, est a nai intras is duus mametus aundi sa Luna est in opositzioni, precisamenti a s'atra aprti apetus a su Soli, est tzerriau perìodu sinòdicu o mesi sinòdicu. Custu perìodu est de 29,5 dies. Sa arrexoni de custa diferèntzia intra is duus mesis est su movimentu de sa Terra a ingìriu de su Soli: difatis insuretis chi sa Luna si movit a ingìriu de sa Terra, sa pozitzioni de su Soli apetus is steddus fissus cambiat, e sa Luna si depit movvi atras duas dies po arribai a sa positzioni de opositzioni noa.

Rodatzioni e Libratzioni

Sa rodatzioni de sa Luna est sìncrona, est a nai chi su perìodu de rodatzioni est su pròpiu de su de rivolutzioni, duncas sa Luna ammustrat sempri sa pròpia faci a sa Terra. Po custu fatu una die solari de sa Luna est uguali a su mesi sinòdicu, mentris una die siderali, est a nai su tempus intra duus tramontus de unu steddu fissu, est uguali a su mesi siderali. Mancai sa rodatzioni siat sìncrona, s'orbita no est precisamenti circulari, e su movimentu a ingìriu de sa Terra anticipat sa rodatzioni candu sa Luna est prus acanta a sa Terra e abarrat agoa candu est prus atesu. Po mori de custu movimentu sa parti de sa Luna chi si podit biri in unu mesi sinòdicu est pagu de prus de sa mitadi, agiumai su 59%. Custu fenòmenu ddu nant libratzioni.

Mareas

Sa Terra puru andat a ingìriu de sa Luna: su centru de cosa sua andat a ingìriu de su baricentru de su sitema Terra-Luna. Custu baricentru est a intru sa Terra. Po mori de custu, me is partis de sa Terra prus atesu dae sa Luna sa fortza centrifuga est prus forti. Is partis prus acanta invecis funt atiradas de prus dae sa gravidadi de sa Luna. Po mori de custas fortzas si formant is mareas.

Mareas de mari

Is mareas prus cannotas funt cussas de mari: me is partis prus atesu dae sa Luna, aundi sa fortza centrifuga andat contra sa gravidadi de sa Terra, ddoi funt is artas mareas antipodalis; Me is partis prus acanta, aundi sa gravidadi de sa Luna andat contra sa de sa Terra, ddoi funt is artas mareas sublunaris o suta-luna. Si sa Terra fessit coberta de àcua sceti, is artas mareas de mari si iant a podi prividi in manera fàcili: iant a arribai donnia 12 oras e 25 minutus: 12 oras po sa rodatzioni de sa Terra, 25 minutus poita sa Luna si movit issa e totu. Sa presèntzia de continentis e terras frenat su movimentu de s'àcua, duncas is mareas beras funt prus difitzilis de previdi.

Mareas de terra e mareas lunaris

Ddoi funt puru is mareas de Terra, est a nai chi sa Terra cambiat sa forma de cosa sua po mori de is fortzas de marea, ma s'efetu est prus piticu.

In sa Luna puru ddoi funt mareas: sa forma de sa Luna est cambiada dae sa fortza de gravidadi de Terra, e est cambiada de prus candu custa est prus acanta. Custus cambiamentus funt sa principali càusa de lunamotus, est a nai terremotus de sa Luna, chi funt meda prus debilis de is terremotus de sa Terra.

Fasis de sa Luna

Is fasis o puntus de sa Luna funt causadas dae su cambiu de sa diretzioni relativa de sa luxi solari chi lughiat sa Luna. Candu sa Luna est prus acanta a su Soli sa parti allughiada est cussa cuada, duncas sa Luna si narat noba. Candu sa Luna est prus atesu sa parti allughiada est sa chi si podit biri dae sa Terra, e sa Luna si narat prena. Candu sa Luna est a unu angulu de 90° apetus sa diretzioni de su Soli teneus su primu e s'urtimu cuartus de Luna.

Eclissis

Candu su Soli, sa Terra e sa Luna si agatant in sa pròpia lìnia acadessint is eclissis. Si sa Luna est intra su Soli e sa Terra acadessit una eclissi de Soli, candu invecis sa Terra est intra sa Luna e su Soli acedessint is eclissis de Luna.

Eclissi de Soli

Teneus un'eclissi de Soli candu sa Luna est noa e si ponit intra su Soli e sa Terra. Si s'òrbita de sa Luna fessit in su propiu pranu de sa de sa Terra iat a acadessi una eclissi de Soli donnia mesi sinòdicu. Ma s'òrbita de sa Luna est inclinada, duncas sa prus parti de is bortas sa Luna si agatat in su puntu prus acanta a su Soli chentza chi sa Terra intrit me in s'umbra de cosa sua. Is eclissis de Soli s'arrepitint donnia 18 annus, candu sa Luna est prena acanta a s'intersetzioni intra su pranu orbitali de cosa sua e su de Terra, e sigumenti sa Luna est prus pitica de sa Terra no si podint biri dae totu sa superfitzi terrestri.

Eclissi de Luna

Teneus un'eclissi de Luna candu sa Luna est prena e si ponit agoa de sa Terra apetus a su Soli. Ddoi funt prus eclissis de Luna chi de Soli, poita sa Luna est prus pitica, e duncas est prus fàcili chi siat aintru de s'umbra de sa Terra, e poita una eclissi de Luna si podit biri dae totus is partis de sa superfici aundi est noti. Si castièssimus sa Terra dae sa Luna insuretis a s'eclissi, eus a biri unu aneddu de luxi arrubia a ingìriu de s'umbra de sa Terra: custa est sa luxi chi passat intra s'atmosfera de sa Terra e torrat a arrubia po mori de sa spainadura Rayleight. Me is logus de sa Terra aundi sa luxi de su Soli est arrubia ddoi funt su tramontu e s'obresciu: sa matessi luxi est sa sola chi allughiat sa Luna candu custa est in s'umbra de sa Terra, donendi·ndi su colori arrubiu.

Osservatzionis e esploratzionis

Sa Luna est stètia castiada fintzas dae s'antichidadi. Is Babilonesus iant descritu su Saros, unu ciclu de 18 annus, est a nai 223 mesis sinòdicus, definiu dae su fatu chi a pustis de custu su Soli, sa Luna e sa Terra si agatant in sa matessi positzioni relativa. Su primu a provai a mesurai sa distàntzia intra sa Terra e sa Luna est stètiu s'astrònomu gregu Aristarcu de Samo in s'interis de un'eclissi de Luna^[2], ma una medida prus pretzisa est stètia fata dae Tolomeu. Su primu a castiai sa Luna cun su telescòpiu est stètiu Galileo, chi at fatu sa prima mesura de s'artaria de is montis de cosa sua.

Esploratzionis

Sa Luna est stètiu su primu corpus de su celu a essi bisidau dae is sondas e s'unicu aundi siant arribaus is umanus. In s'interis de sa Gherra Frida is Stadus Unius e sa Rùssia ant fatu sa chi dda narant Gara po su Spàtziu po dimostrai sa primatzia tecnologica insoru. Sa prima sonda a passai acanta a sa Luna est stètia Luna 1 de is sovieticus, sighida dae sa prima sonda chi at atumbau sa Luna, Luna 2, e sa prima chi at fotografau sa faci cuada, Luna 3. Sa prima sonda a fai unu allunàgiu (aterràgiu a pitzu de sa Luna) chentza s'arrogai est stètia Luna 10. Is americànus funt stètius is ùnicus chi funt arranèscius a lompi a sa Luna cun missionis umanas, s'Apollo 11, e su primu òminis chi est arribau a pitzu de sa Luna est stètiu Neil Armstrong, narendi sa frasi fentomada "Unu passu piticu po un'òmini, unu brìnchidu giganti po s'umanidadi". Is missionis Apollo, dae sa 11 a sa 17 (francu sa 13, chi no est allunada), at portau a pitzu de sa Terra 380 kg de rocas lunaris.

Galleria

Riferimentus

↑ Moon facts sheet, in nssdc.gsfc.nasa.gov.
↑ Astronomy 101 Specials: Aristarchus and the Size of the Moon, in eg.bucknell.edu.

[1] Moon facts sheet, in nssdc.gsfc.nasa.gov.

[2] Astronomy 101 Specials: Aristarchus and the Size of the Moon, in eg.bucknell.edu.

[1]

[2]