Judicadu sardu: diferèntzias tra is versiones

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Lìnia 1: Lìnia 1:
{{variant|LOG}}
{{variant|LOG}}
[[File:Judicats_Sardes.jpg‎ |thumb|left|Is battor judicados]]
[[File:Judicats_Sardes.jpg‎ |thumb|left|Is battor judicados]]
Is '''judicados sardos''' fiant battor rennos chi, pro parte manna de s'[[Edade Mèdia]], partziant sa [[Sardigna]]. Issos si naraiant:
Sos '''Judicados sardos''' fiant entidades istalaes autònomas chi s'agataiant in [[Sardigna]] durante sa manna parte s'[[Edade Mèdia]], dae su de 8-9 sèculos a su de 15 sèculos. Sa cretzione issoro no est tzerta.

*[[Judicadu de Calaris]] o Pluminos
S'organizatzione amministrativa issoro fiat meda diferente dae sos sistemas istatales [[feudalèsimu|feudales]] chi caraterizaiant su restu de s'[[Europa medievale]], essende prus prossima a sa de s'[[Impèriu Bizantinu]], a chi sa [[Sardigna]] de tando aparteniat in antis de si fàghere indipendente. Sos judigados aiant difatis istitutos zurìdicos romanu-bizantinos, mancari cun peculiaridades locales chi unos cantos istudiosos cunsìderant de presumida derivatzione [[Tziviltade nuràghesa|nuraghesa]] .

In su cuntestu internatzionale de s'[[Edade Mèdia]], sos judigados fiant istados modernos postos a pare cun sos canteapares rennos feudales-barbàricos traditzionales, iscasi ca non fiant propiedade de su soberanu, ma superindividuales, in ue su pòpulu podiat espressare soberania peri formas de guvernu [[democratzia|semi-democràticas]] comente sas ''Coronas de curatorias'' chi, issas etotu eleghiant rapresentantes pròpios pro s'assisi parlamentare majore, narada [[Corona de Logu]].<ref name="ReferenceA">[[Francesco Cesare Casula]], ''La politica religiosa del giudicato di Torres'', ne ''I Cistercensi in Sardegna'', Nùgoro, 1990</ref>

Su re, o ''judike'' guvernaiat subra sa base de unu patu cun su pòpulu (naradu ''bannus-consensus''), chi cando fiat iscontzadu lezitimaiat su pòpulu etotu a ghetare su judighe dae su tronu e fintzas de lu ochire, chene cumpromìtere sa remissa ereditària de su tìtulu in intro de sa dinastia a su rennu.
Culturalmente fiant mudados in manera sustantziale in su cursu de sos sèculos, bantzighende intre unu sistema de trassa feudale e unu sistema zurìdicu chi abbaidaiat a su progressivu isfrancamentu de sas populatziones rurales.

No est craru comente siat acontèssida sa partzidura de s'ìsula in rennos diferentes, est dàbile chi a s'averschida de s'època judigale s'aerzu polìticu èsseret diferente, intames de sos bator judigados chi ant tentu vida e traditziones pius de importu, de chi comente chi siat, nos amos novas dislindadas petzi a partire de su de 11 sèculos. Custos fiant:

*[[Judicadu de Calaris]] o Plùminos
*[[Judicadu de Torres]] o Logudoro
*[[Judicadu de Torres]] o Logudoro
*[[Judicadu de Arbaree]]
*[[Judicadu de Arbarea]]
*[[Judicadu de Gallura]]
*[[Judicadu de Gallura]]

A custos si podet atzunghere su [[Judicadu de Agulliastra|Judicadu de Ogiastra]] naschidu a giru de s'annu [[1015]], cando a suta de s'appellu de su paba [[Beneittu VIII]], is pisanos e genovesos acudiant in agiudu a is [[sardos]] pro nde catzare a is arabos de sa costera meridionale. Custu rennu fiat guvernadu de is pisanos e at tentu vida curtza meda, currespondende sa fine sua a cussa de su [[Judicadu de Calaris]], in su [[1258]]. Essende s'istoria e s'importantzia sua minore de cussa de is ateros giuigados, non si cunsiderat paris cun issos.
Si connoschet finas unu de chimbe judigados, su [[Judicadu de Agulliastra]] nàschidu a cara de s'annu [[1015]], e currespondente a s'[[Ogiastra|Ozastra]]. Si diat a pustis isperdere in su de 13 sèculos, surbidu in su [[Judicadu de Calaris]] de chi fiat fatu [[curadorias|curadoria]]. Semper in su Judicadu de Calaris si connoschent àteras curadorias chi in s'istòria aiant tentu tìtulu de ''judigados'', comente ''Chirra'' e ''Golostrai'', ma non s'ischit dae ite dipendiat custu tìtulu.


=Istoria=
=Istoria=
Lìnia 27: Lìnia 38:
*Tesi allena: custa teoria atzappat fundamentu in su fatu ca in sa corte de su judicadu de Torres bi aiant usos comunes a marovingios e carolingios. Is francos diant a aere dadu imbestidura de re a su guvernadore in Caralis in su IX-X seculu, a pustis de aere difendidu impare a is sardos sa [[Còssiga|Corsica]] e sa [[Sardigna]];
*Tesi allena: custa teoria atzappat fundamentu in su fatu ca in sa corte de su judicadu de Torres bi aiant usos comunes a marovingios e carolingios. Is francos diant a aere dadu imbestidura de re a su guvernadore in Caralis in su IX-X seculu, a pustis de aere difendidu impare a is sardos sa [[Còssiga|Corsica]] e sa [[Sardigna]];
*Tesi ammesturada: custa tesi abbaidat cussas tres giai descritas fundidas impare: unu brancu nobile bizantinu lassadu a guvernare chi s'imparentaiat cun importantes familias sardas. S'isparìgu de s'autoridade tzentrale de Caralis diat a esser bennida comente alliantzia cun is francos a pustis de is gherras contra a is Arabos.
*Tesi ammesturada: custa tesi abbaidat cussas tres giai descritas fundidas impare: unu brancu nobile bizantinu lassadu a guvernare chi s'imparentaiat cun importantes familias sardas. S'isparìgu de s'autoridade tzentrale de Caralis diat a esser bennida comente alliantzia cun is francos a pustis de is gherras contra a is Arabos.
== Notas ==

<references />
[[Category:Sardigna]] [[Category:Edade de Mesu]] [[Categoria:Giuigadus sardus]]
[[Category:Sardigna]] [[Category:Edade de Mesu]] [[Categoria:Giuigadus sardus]]

Revisione de is 14:05, 7 Ghe 2016


Articulu in logudoresu

Is battor judicados

Sos Judicados sardos fiant entidades istalaes autònomas chi s'agataiant in Sardigna durante sa manna parte s'Edade Mèdia, dae su de 8-9 sèculos a su de 15 sèculos. Sa cretzione issoro no est tzerta.

S'organizatzione amministrativa issoro fiat meda diferente dae sos sistemas istatales feudales chi caraterizaiant su restu de s'Europa medievale, essende prus prossima a sa de s'Impèriu Bizantinu, a chi sa Sardigna de tando aparteniat in antis de si fàghere indipendente. Sos judigados aiant difatis istitutos zurìdicos romanu-bizantinos, mancari cun peculiaridades locales chi unos cantos istudiosos cunsìderant de presumida derivatzione nuraghesa .

In su cuntestu internatzionale de s'Edade Mèdia, sos judigados fiant istados modernos postos a pare cun sos canteapares rennos feudales-barbàricos traditzionales, iscasi ca non fiant propiedade de su soberanu, ma superindividuales, in ue su pòpulu podiat espressare soberania peri formas de guvernu semi-democràticas comente sas Coronas de curatorias chi, issas etotu eleghiant rapresentantes pròpios pro s'assisi parlamentare majore, narada Corona de Logu.[1]

Su re, o judike guvernaiat subra sa base de unu patu cun su pòpulu (naradu bannus-consensus), chi cando fiat iscontzadu lezitimaiat su pòpulu etotu a ghetare su judighe dae su tronu e fintzas de lu ochire, chene cumpromìtere sa remissa ereditària de su tìtulu in intro de sa dinastia a su rennu. Culturalmente fiant mudados in manera sustantziale in su cursu de sos sèculos, bantzighende intre unu sistema de trassa feudale e unu sistema zurìdicu chi abbaidaiat a su progressivu isfrancamentu de sas populatziones rurales.

No est craru comente siat acontèssida sa partzidura de s'ìsula in rennos diferentes, est dàbile chi a s'averschida de s'època judigale s'aerzu polìticu èsseret diferente, intames de sos bator judigados chi ant tentu vida e traditziones pius de importu, de chi comente chi siat, nos amos novas dislindadas petzi a partire de su de 11 sèculos. Custos fiant:

Si connoschet finas unu de chimbe judigados, su Judicadu de Agulliastra nàschidu a cara de s'annu 1015, e currespondente a s'Ozastra. Si diat a pustis isperdere in su de 13 sèculos, surbidu in su Judicadu de Calaris de chi fiat fatu curadoria. Semper in su Judicadu de Calaris si connoschent àteras curadorias chi in s'istòria aiant tentu tìtulu de judigados, comente Chirra e Golostrai, ma non s'ischit dae ite dipendiat custu tìtulu.

Istoria

S'origine de is judicados no est meda crara. Cun Giustinianu, in su 534 p.C. sa Sardigna fiat intrada a faghere parte de s'Imperiu Romanu de Oriente, chi dd'aiat pigada a is Vandalos e nde aiat fatu una de is sete provìntzias de s'esarcadu de Africa, ispartzida ancora in bator territorios (Partes), chi diant aere diventados bator rennos indipendentes.

Cun is lompidas semper prus fitanias de is arabos chi in pagu tempus fiant ammanniende a giru de totu su Mediterraneu is territorios issoro, is bizantinos si faghiant semper prus dibiles pro ite no scetis depiant difendere is territorios pigados cun Giustinianu, ma s'esistentzia de s'imperiu matessi. Aici, a cara de su VIII seculu is raportos cun Costantinopolis fiant giai meda raros e sa provìntzia sarda depiat parare fronte a sa sola is atacos inimigos.

No s'ischit de pretzisu comente siat sutzedidu su passagiu a is battor istados indipendentes, ni cando s'isula apat iscontzadu de totu is raportos cun is bizantinos, ma a partire de su IX seculu is judiches benint nominados in documentos Francos e de is pabas.

Importante annoditzare comente:

  • in su 840 su geografu arabu Ibn Khurdadhbih ammentuaiat sa presentzia de unu guvernadore de Sardigna, Corsica e Baleares;
  • in su 851 su paba Lione IV iscrivìat a su Iudex Sardiniae pro dimandare de mandare militares e lana marina a Roma;
  • in su 864 su paba Nicolò I iscrivìat de is uniones cunsambenadas intra de is Iudices sardos.

Si podet duncas arresonare ca is bizantinos lassaiant unu guvernadore de Sardigna, Còssiga e Baleares cun presumida residentzia in Casteddu, ca s'arantzia de custu apat afortigadu su podere in s'isula e a pustis ddu apat detzentradu e multiplicadu pro mellus difendere e controllare is territorios. A cumprobu, paret ca su sambenadu Lacon-Gunale acapit a s'origine is battor judicados.

Subra de s'origine de custa familia esistint paritzas teorias:

  • Tesi bizantina: is de Lacon-Gunale diant a essere una familia aristocratica de origine bizantina lassada de s'imperadore;
  • Tesi autoctona: is de Lacon-Gunale diant a essere una familia sarda, subra de sa base ca assimbillat meda a nomenes de localidades sardas e ca nomenes fitanios intra de is judiches aiant a tennere origine in sa limba sarda pre-latina;
  • Tesi allena: custa teoria atzappat fundamentu in su fatu ca in sa corte de su judicadu de Torres bi aiant usos comunes a marovingios e carolingios. Is francos diant a aere dadu imbestidura de re a su guvernadore in Caralis in su IX-X seculu, a pustis de aere difendidu impare a is sardos sa Corsica e sa Sardigna;
  • Tesi ammesturada: custa tesi abbaidat cussas tres giai descritas fundidas impare: unu brancu nobile bizantinu lassadu a guvernare chi s'imparentaiat cun importantes familias sardas. S'isparìgu de s'autoridade tzentrale de Caralis diat a esser bennida comente alliantzia cun is francos a pustis de is gherras contra a is Arabos.

Notas

  1. Francesco Cesare Casula, La politica religiosa del giudicato di Torres, ne I Cistercensi in Sardegna, Nùgoro, 1990