Casteddu/campidanesu

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.


Articulu in campidanesu

Casteddu de Càlaris o a sa lestra Casteddu in sardu (Cagliari in italianu, Cáller in spanniolu antigu), est unu comunu italianu, cittadi cabu de s'isula de Sardinnia, Regioni Autonoma de s'Italia. Tenit assumancu 150.000 abitadoris, intamis chi sa Cittadi Metropolitana sua (chi abarcat is comunus de Su Masu, Assèmini, Cabuderra, Ceraxius, Sestu, Pauli, Cuartuciu, Quartu Sant'Aleni e atrus 15 comunus) tenit prus de 450.000 bividoris.

Casteddu
Nùmene ufitziale: Cagliari
Istadu: Itàlia
Regione: Sardigna
Provìntzia: Tzittadi metropolitana de Casteddu (CA)
Sìndigu: Paolo Truzzu FdI
Ladiore: 39°13′0″ Nord
Longhiore: 9°7′0″ Est
Artiore: 23 m. subra su mare
Tirada: 85,45 km²
Populatzione: 149.883 (2011)
1754 biv./km²
Apendìtzios: Pirri
Comunes lacanantes: Assèmini, Cabuterra, Quartu Sant'Aleni, Quartùcciu, Ceraxius, Pauli, Sestu, Su Masu
Còdighe postale: 09100
Prefissu telefònicu: 070
Còdighe istat: 092009
Còdighe catastale: B354
Bividores: casteddajus
Patronu:
 - Santu
 - Die

Santu Sadurru
30 de ladàmini
Giassu web: Giassu Istitutzionale

Est sedi de s'artzipìscamu de s'Arcidiòtzesi de Casteddu puru.

Cittadi antiga cund una storia longa, Casteddu at connottu unus cantu de civiltadis. Fiat sa cittadi cabu de su Rennu de Sardinnia de su 1324 a su 1848, candu s'isula fiat piemontesa e Torinu est bessia a cittadi cabu de su Rènniu, chi in su 1861 est bessiu a Rennu de Italia. Est su logu de s'Universidadi de Casteddu de su 1607 e de s'Arcidiocesi de Casteddu, titulari de sa Primatzia de Sardinnia de su de cincu segulu A.C., sa cittadi est centru de sa cultura, de s'educatzioni, de sa politica e de s'arti de s'isula, connotta po is molimentus romanus, po s'Acropoli de s'edadi de mesu, de sa cittadi Barocca, de sa cittadi moderna umbertina e Art Nouveau e atrus molimentus meda. Est puru su centru economicu e de s'industria, ca tenit unu portu de is prus de importu de su Mediterraneu, unu aeruportu accappiau cun medas cittadis italianas e europeas e sa de 28 prus arta arrenda a intru de is cittadis italianas, ca si podit cumparai cun cussa de cittadis comenti Torinu, Vicentza e Genua.

Panorama de Casteddu

A sutta de is palatzius de sa cittadi moderna ddoi est unu sterrimentu continuu de biddas de 5000 annus, de su neoliticu a is diis de oi. Nci funt calincunas Domus de Gianas addannadas meda de is cavas, una necropoli cartaginesa, unu anfiteatru romanu, una Basilica bizantina, duas turris pisanas, unu sistema de fortificatzionis chi iat fattu de sa cittadi su coru de su poderiu de s'imperiu spanniolu-asburgicu in sa parti de scurigadorgiu de su mari mediterraneu. Is arrendas suas de su logu funt sempiri stetius su portu suu amparau, su moguru fortificau poderosu de Monti Castru, su bixinau modernu de Casteddu de Susu, su sali de is paulis suus, e, de sa parti de aintru de s'isula, su trigu de su planu de su Campidanu e is mineras de Bidda de Cresia e logus acanta.

Stòria[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Casteddu est una de is prus tzitadis antigas de sa Sardinna, e parit chi dd'apant fundada is fenìtzius a giru de su sèculu VIII a.C., in s'oru de su stàinu de Santa Illa. Su nòmini fenìtziu fiat Karalý, nòmini prurali, ca giai de insaras fiat formada de unas cantu biddas.

Is arromanus, lòmpius in su 238 a.C., dd'ant fata seu de provìntzia e amanniada, faendidda cresci a giru de sa Pratza de su Cramu fintzas a Santu Sadurru: a foras de sa parte bìvia fiant is campusantus de Tuvixeddu (giai cartaginesu) e Bonàiri. In su sèculu II ap.C. dd'ant fata colonia. In edadi cristiana at tentu un'obispu. In edadi arromana puru su nòmini fiat prurali: Carales. Is bividoris depiant essi unus 30.000.

Mancai a serru, Casteddu (Carales) at sighiu a bivi asuta de vàndalus e gregus bizantinus, sendi sempri sa seu de su guvernadori provintziali. In su 711 perou parit chi is arabus dd'apant sçusciada e abruxada, e insaras is bividoris ant lassau sa tzitadi arromana andendi in sa parti prus antiga e sigura, in s'oru de su stàinu. Infatis no s'intendit prus de "Carales", ma de "Santa Ìgia" (Santa Gilla, Santa Illa, it. Santa Cecilia).

In edadi Juigali, Santa Illa fiat sa cabitzali de su Juigau (Arrennu) de Càlaris: su nòmini de sa tzitadi antiga si fiat sarvau in su de su logu. Santa Illa teniat unus 15.000 bividoris, una cinta de murus e una crèsia cadirali: is arrastus faiat a ddus bìiri ancora in su sèculu XIX aundi oi est sa Centrali Elètriga.

In su 1216 sa Juixissa Beneita (Benedetta) de Lacon iat permìtiu a unus cantus pisanus de fraigai unu casteddu aundi oi est su bixinau de "Casteddu de susu". Idea mala, ca in is gherras intre Pisa e Gènua su Juigau si iat essi alliau a sa segunda: in su 1258 is pisanus e is àterus Juigaus sardus alliaus suus sçùsciant Santa Illa e nci spargint su sali. Is bividoris lassant is arruinas, unus cantu andendi a Domunoas e Bidd'e Crèsia, àterus a fundai Biddanoa, s'apendìtziu de Casteddu chi totu connosceus.

Su casteddu is pisanus ddu narànt Castel di Castro di Callari, e de custu est bènniu su nòmini sardu de sa tzitadi: Casteddu. Is sardus no podiant bivi in su Casteddu, ma sceti in is apendìtzius (Stampaxi, Biddanoa, Marina), e chi calincunu sardu dd'agatànt aintru de is murus a portas serradas (est a nai a su noti), fiat acumpangiau a foras, cund una spinta de sa Turri de Santu Francau (o de calincun'atra).

In su 1324 is cadelanus ant cunchistau sa Sardinnia pisana, fundendi una tzitadi in su monti de Bonàiri (est a nai "àiri bona"), ma passendi giai in su 1325 in Casteddu, boghendi is pisanus e intrendinci bividoris cadelanus sceti. In is gherras intre Aragona e Arbarei, Casteddu dd'ant assitiada is arbaresus prus bortas, ma no dd'ant mai pigada.

De su 1410 Casteddu, chi is cadelanus narànt Càller est sa cabitzali de un'arrennu uniu, su Regnum Sardiniae et Corsicae. S'urrei est su de Aragoni, apresentau de unu bisurrei o de unu guvernadori. In prus innoi s'acorrat su Parlamentu (is Stamentus). Insaras ddoi depiant essi unus 10.000 bividoris.

Fintzas a sa gherra tzivili de su 1700-1714, sa Sardinnia est abarrada asuta de s'Aragona a in antis e de sa Ispannia a pustis, cun pagu noas ma importantis: s'Universidadi (1626), sa Cadirali (pisana, ma torrada a fai in stili barrocu), sa Festa de Sant'Efis etz.

Pigada de is austrianus in su 1708 e torrada a cunchistai de is spanniolus in su 1717, est assinnada cun totu sa Sardinnia a su Duca de Savòia in su 1720. Su primu guvernadori est stètiu su baroni de Saint-Rémy (su de su Bastioni).

Sempri abarrada cun is Savòias, oi est su capulogu de sa regioni Sardinnia de sa Arrepùbriga Italiana.

Ligas esternas[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]