Istamentu
Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:
Si naraiat istamentu (catalanu: Estament; ispagnolu: Estamento; italianu: Stamento), o bratzu (catalanu: Braç), cadaunu de is cumponentes de su parlamentu de regnos medievales e modernos vàrios, intre cales su de su Regnu de Sardigna fintzas a sa fusione perfeta (1847), cando cun s'emanatzione de s'Istatutu albertinu fiat istadu istituidu su parlamentu subalpinu. Cando su parlamentu s'atobiaiat in sessione plenària, is cumponentes suas assumiant sa denumenatzione de bratzos, mentras cando s'atobiaiant in manera separada si naraiant, a puntu, istamentos.
Istòria[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
Su Parlamentu fiat istituidu in Casteddu dae Pedru su Tzerimoniosu su 15 de freàrgiu de su 1355.
A pustis de s'apaghiamentu de s'ìsula, fiat istadu cunvocadu ogni deghe annos tzirca fintzas a cando su regnu de Sardigna aiat fatu parte de sa Corona de Aragona in antis e de sa Corona de Ispagna a pustis; cando res de Sardigna fiant fatos is Savoja no fiat istadu prus cunvocadu.
In su 1793, in cunsighèntzia de s'isbarcu de is sordados de sa repùblica frantzesa essida dae sa rivolutzione, s'istamentu militare si fiat autocunvocadu, in base a un'antigu privilègiu, pro aparitzare is defensas. A pustis de si fiant atobiados fintzas is àteros duos bratzos. Sa riunione de sos istamentos a pustis de belle unu sèculu aiat allutu de isperu sa populatzione, chi aiat giradu petitziones numerosas medas. Issos aiant detzìdidu però de si dedicare petzi a sa defensa de su regnu, inviende torra s'amministratzione a cando diat èssere istadu cunvocadu unu parlamentu regulare.
In cunsighèntzia de sa resissida de sa gherra (sa Sardigna fiat abarrada s'ùnicu avampostu de Europa a no èssere invàdida dae Napoleone, paris a Inghilterra, Sitzìlia e Rùssia), is istamentos aiant giradu a su soberanu is famadas chimbe dimandas cun is cales aiant chircadu de instaurare unu raportu prus rapresentativu, intre cale a puntu sa cunvoca de su parlamentu ogni deghe annos. Con totu de sos acumpensos onorìficos generosos a chie si fiat distintu in sa defensa, is dimandas fiant abarradas de su totu chentza de ascurtare.
Cumpositzione[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
Paris a medas regnos de s'Ancien régime, cales is Istados generales de Frantza fintzas a sa Rivolutzione, su parlamentu espressaiat una rapresentatividade virtuale. Issu fiat articuladu in tres bratzos: istamentu militare, istamentu eclesiàsticu e istamento reale. Is cumponentes issoro si naraiant "boghes". S'istamentu cresiàsticu, chi costituiat su primu bratzu pro su tzerimoniale, fiat cumpostu dae su cleru: nde faghiant parte difatis is tres archipìscamos sardos, is pìscamos, is abades, is priores e is rapresentantes de is capìtulos. Sa "prima boghe", est a nàrrere su presidente, fiat s'archipìscamu de Casteddu.
S'istamentu militare fiat cumpostu dae is cadderis, dae is nòbiles e dae is feudatàrios, chi a primìtziu fiant tres categorias distintas e cuntzetualmente ddu fiant abarrados, mancari cun su tempus aiant tiradu a cointzìdere: giai de su de 17 sèculos totu is feudatàrios fiant fintzas nòbiles e (francu chi no esserent fèminas) cadderis e agiomi totu is nòbiles fiant fintzas cadderis, nointames abarraiant cadderis non nòbiles vàrios e medas nòbiles non feudatàrios. Prima boghe de s'istamentu militare fiat su feudatàriu presente cun su tìtulu prus artu e a paridade de rangu su cun su tìtulu prus antigu: difatis is chi prus a s'ispissu ant apompiadu custu rolu fiant su marchesu de Biddesorris e su marchesu de Làconi; unas àteras bortas su marchesu de Soléminis (in s'ùrtimu parlamentu, in su 1698), su marchesu de Villarìos (in s'autocunvocazione de su 1793), su marchesu de Albis.
S'istamentu tzivile, o reale, fiat cumpostu dae is rapresentantes de is sete tzitades règias (est a nàrrere chentza de feudatàriu), narados sìndigos: S'Alighera, Bosa, Casteddu, Casteddu Aragonesu (oe Casteddu Sardu), Igrèsias, Aristanis e Tàtari. Custos rapresentantes fiant elègidos dae s'annòberu restrintu de is tzitadinos e pro lege non podiant èssere nòbiles (pro evitare cuntierras de interèssiu cun is àteros istamentos o subra-rapresentatividades de is persones), mancari a s'ispissu fiant fatas etzetziones pro is tzitades prus minores in ue su sèberu fiat limitadu a diaderus. Sa prima boghe de s'istamentu reale fiat su sìndigu de Casteddu.
In su primu parlamentu, de su 1355, in annantu a is tres bratzos tìpicos si nd'agataiat unu de bator chi rapresentaiat is comunidades no infeudadas, chi in cussu momentu fiant ancora numerosas.
Acumpridos[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
Su parlamentu fiat cunvocadu ogni deghe annos tzirca e teniat su còmpitu de rapresentare su regnu, dibatende problemas e espressende propostas de provedimentos de interèssiu generale. Annotamala teniat su còmpitu non trascuràbile de votare su donativu, est a nàrrere su tributu deretu chi su regnu depiat bessare in is càscias de su re pro is deghe annos imbenientes, e is modalidades de partzidura intre is cuntribuentes.
Durante su perìodu sabàudu sos istamentos non fiant cunvocados mai prus, cun sa etzetzione sola de s'autocunvocazione in su 1793, e sa cantificazione e sa partzidura de su donativu fiant afidadas a tratativas diretas cun is tres primas boghes.
Rolu sotziale[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
Cun totu ca sos istamentos fiant rapresentativos de totu sa sotziedade, sa cumpositzione issoro tiraiat a subra-rapresentare is interèssios de is classes dirigentes. Sende gasi in s'internu issoro si fiat afirmados a s'ispissu is prus importantes elementos de s'élite polìtica e intelletuale de sa sotziedade sarda, comente Vicente Bacallar a sa fine de su de 17 sèculos o Frantziscu Ignàtziu Mannu e Gerolamu Pitzolo in su de 18, isceti pro fàghere unos cantos esempros.
Annotamala si is dinàmicas sotziales a s'internu de su regnu podiant in tzertos casos tènnere natura de dialètica intre classes sotziales diversas, in su raportu cun sa corte sos interèssios de is tzetos sotziales vàrios tiraiant a cointzìdere. A suportu de custa cointzidèntzia ddoe est pro esempru su cunsensu ampru chi at regortu Agostinu de Castelvì, marchesu de Làcana e cabu carismàticu de sa sotziedade sarda in is fatos chi aiant portadu a s'''affaire'' Camarassa in is annos 1660, comente fintzas is numerosas petitziones chi fiant arribados de totu sa sotziedade sarda a s'istamentu militare in su 1793.
Bibliografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
- A. Marongiu, I parlamenti di Sardegna nella storia e nel diritto pubblico comparato, rimprenta anastàtica Forni, Sala Bolognesa, 2009.
- AA.VV. (curadores), Acta curiarum regni Sardiniae, Cunsìgiu Regionale de Sardigna, in cursu de publicatzione: si tratat de sos àutos di totu is bintibator parlamentos sardos tzelebrados, publicados dae su 1983 e arribados tzirca a metade.