Perìodu de sas migratziones mannas

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Mapa de sas migratziones mannas in sinu a s'Impèriu Romanu

Suta s'espressione de invasiones barbàricas o invasiones mannas sunt inditados, segundu sa chirca istòrica de su sèculu XIX e primìtziu de su sèculu XX is movimentos migratòrios de is populatziones germànicas, unnas e àteras, dae s'arribu cara a su 375 de sos unnos in s'estu de s'Europa tzentrale fintzas a su de is longobardos in sa penìsula italiana in su 568 e su de sos islavos in s'Impèriu romanu de Oriente in su 577. In sa chirca istòrica cuntemporànea, limbas europeas vàrias ant renuntziadu a su sustantivu «invasiones» e a s'agetivu «barbàricas», preferende espressiones comente «migratziones de pòpulos» o «perìodu de migratziones» (Völkerwanderung, in tedescu, Migration Period, in inglesu). In frantzesu, ispagnolu e italianu galu s'usat, pro cunservatorismu linguìsticu (su printzìpiu de sa «surpresa minore»), s'espressione «invasiones barbàricas», non cun una connotatzione impeorativa, si nono in relatu a su barbaricum, paràula cun sa cale sos iscritores de Roma Antiga si referiant a su chi s'agataiat a foras de s'imperium (impèriu) issoro; comente si siat, is partziduras istòricas sunt in antis de totu cuntzetziones mentales e si fundant subra cunventziones.​

Custos movimentos migratòrios aiant tentu logu durante s'Antighidade tarda e in carchi casu (pro esempru s'invasione mòngola de s'Europa) fiant torradas a acontèssere in s'Edade Mèdia. In unos cantos casos aiant giùghidu a sa bogadura de is populatziones autòctonas, a s'assimilatzione culturale issoro, a sa sugetadura a sos invasores, o a s'imbesse, is nadios aiant romanizadu e cristianizadu is assortidos noos in sos gasi narados regnos romanu-barbàricos (comente in is casos de is visigotos, francos e longobardos, vàndalos).​

Una de is càusas de custos movimentos diat pòdere èssere istada sa sèrie de càmbios climàticos chi si fiant postos in fatu in is zonas temperadas de s'Euràsia partende dae su sèculu IV e chi fiant acabadas in su sèculu X cun unu tempus de callentamentu climàticu cara a s'1000.​ Bene a tesu de minimare su fenòmenu a un'eventu ùnicu e sighidu, fiat istadu unu protzessu in su cale populatziones diferentes, chi si fiant formadas e fiant mudados suta s'influèntzia de fatores disvariados, si fiant presentados in undadas sighidas in s'Impèriu romanu, prus pagu tocadu in trèmenes de clima e produtividade agrìcula, influentzende in sustàntzia s'Europa intrea e su lutone de su Mediterràneu, marchende sa transitzione intre s'Edade Antiga e sa Mèdia, unu ciclu istòricu de durada longa, chi si connoschet cun su nùmene de Antighidade tarda. Ma in unu sentidu prus ampru, fintzas in Àsia aiat causadu sa ruta o destabilizatzione de impèrios mannos e cunsolidados, comente s'Impèriu Sasànide, s'Impèriu Gupta o s'Impèriu Tzinesu.

Is movimentos migratòrios europeos mannos fiant cumintzados in antis meda chi is pòpulos germànicos ocuparent s'Impèriu romanu. Difatis, in sa segunda metade de su sèculu II, cuados, marcomannos, longobardos e sàrmates fiant aparèssidos in su Danùbiu e aiant ocupadu is provìntzias de Rætia, Noricum, Pannonia e Moesia. Su matessi dd'aiant fatu in su sèculu III alemannos e francos, chi aiant ocupadu e si fiant partzidu pare·pare sa Gàllia, is vàndalos e is sàrmates, chi fiant arribados a Pannònia, e Iutungos in Itàlia. Durante is dècadas 250-260, bandas de gotos si fiant atrevidos de prus in prus a devastare is costeras de s'Àsia minore, gasi comente sa riba de dereta de su Rhin, in antis de ocupare is Balcanos e sa Grètzia pro terra e mare. In su 275, is gotos, alliados cun sos alanos, aiant ocupadu torra s'Àsia minore, fintzas a sa Cilicia. Durante sa dècada 290, is gotos si fiant partzidos intre tervìngios, chi fiant tocados a sa penìsula de is Balcanos pro s'aposentare in Transilvània, e greutungos, chi si fiant aposentados cara a su mare Nieddu, in ue oe s'agatat s'Ucràina. In su 332, is gotos chi biviant a manu de su Danùbiu aiant otentu s'istadu de foederati, chi ddos obrigaiat a frunire assistèntzia militare in sinu a s'Impèriu. Casi in su matessi tempus, is longobardos aiant abbandonadu sa regione de su mare de su Nord pro mòvere cara a Moràvia e Pannònia. S'ispainadura de is gotos fiat istada de importu piessignu pro more de sos eventos chi aiat provocadu; difatis s'invasione in su 375 de su territòriu issoro a banda de sos unnos, unu pòpulu enigmàticu o cunfederatzione de pòpulos, su cale trasladadura cara a ponente ddos aiat ispintos a intro de su mundu romanu.

Mapa de s'Impèrie Romani de Otzidente cara a s'annu 410.

Mancari totu is dificultades de custas iscurreras e de sa gherra chi aiat dèpidu acarare in su matessi tempus contra is persianos, Roma fiat rennèssida a rebusare politicamente e militarmente cadaunu de custos atacos.​ Cun totu custu, s'invasione brutale de sos unnos aiat cambiadu de su totu su cursu de sos eventos. S'esèrtzitu romanu fiat tando imbàtidu a is lìmites de s'eficatzidade sua. Custu istadu de cosas, gasi comente s'aumentu de mannària e fortza de is tribùs migratòrias, fiant istadas is duas caraterìsticas printzipales chi aiant marcadu is movimentos migratòrios a sighire e ddos diat a iscerare de sos àteros de sos sèculos anteriores.

A pustis de un'istabilizatzione «breve» in manos de unos pagos imperadores fortes comente Diocletzianu, Costantinu I su Mannu e Teodòsiu I, s'Impèriu si fiat divìdidu definitivamente a sa morte de custu ùrtimu in su 395, lassende·ddi a Honorius sa parte otzidentale, cun capitale in Roma, e a Arcadius sa orientale, cun capitale in Costantinòpoli. In su 382 e in su 418, fiant fatos acòrdios intre sas autoridades de s'impèriu e is visigotos, permitende pro sa prima borta a is gotos de s'aposentare in territòriu romanu. Is francos puru aiant retzidu custa autorizatzione e a pustis aiant retzidu, comente fœderati, sa missione de amparare is fronteras nord-orientales de is Gàllias.

Mapa de is sachìgios durantes sas invasiones in Gàllia intre su 407 e su 409.

S'ierru fridu meda de s'annu 406 aiat permìtidu de rugrare su Rhin astragadu a grupos massitzos de suebos e vàndalos (paris cun is alanos, unu pòpulu non germànicu, si nono irànicu). Is imperadores de s'època si fiant apellados a fintziones giurìdicas comente de ddis cunfèrrere su permissu de intrada, suta is cunditziones teòricas chi si diant a cumportare comente colonos e traballare is terras, in prus de fàghere a guàrdias de is fronteras; ma su fatu fiat istadu chi sa decadèntzia de su pòdere imperiale impediat cale si siat tipu de domìniu. Is invasores no aiant agatadu impèigu perunu avantzende cara a is provìntzias meridionales ricas de Gàllia e Hispania. Is suebos si fiant aposentados in sa Gallaecia, fundende unu de is primos regnos de Europa, is vàndalos pro fintzas aiant rugradu s'istrintu de Gibilterra, pighende is provìntzias africanas e Cartàgine, dae su portu de is cales si fiant dedicados a sa pirateria minetzende is bias marìtimas de su Mediterràneu otzidentale. S'impèriu aiat dèpidu recùrrere a is visigotos, is prus romanizados intre de is germanos, pro intentare de coberare torra una carchi forma de controllu subra de is provìntzias otzidentales. Is visigotos, difatis, si fiant impostos subra de sos invasores, ma petzi pro s'aposentare issos etotu comente regnu indipendente (regnu de Toulouse, 418) giustificados in sa figura giurìdica de su foedus.

Mapa de s'Impèriu Unnu cara a su 450.

Un'invasione noa aiat bidu a Àtila comente protagonista, su re de sos unnos. A pustis de acometare s'Impèriu romanu de Oriente, chi dd'aiat acaradu petzi pro mèdiu de una polìtica de apaghiamentu, si fiat furriadu cara a Otzidente, in ue una coalitzione pagu istàbile de romanos e germanos dd'aiat bintu in su 451 in sa batalla de sos Campos Cataláunicos.

A pustis de s'isfaghimentu de s'impèriu de Àtila, undadas de invasores noos aiant ocupadu is territòrios chi comomai petzi pro nùmene si podiant cunsiderare provìntzias romanas: dae sa metade de su sèculu V, anglos, sàssones e Iutos, cun costùmenes diferentes meda a cuddos romanos, fiant isbarcados in Britànnia, a primìtziu comente mertzenàrios pro amparare a is britannos de is iscotos e pictos e a pustis comente conchistadores;​ a su cumintzu de su sèculu VI, is francos e is burgundos si fiant fatos meres de is Gàllias, binchende a is visigotos e ispinghende·ddos a Hispania in ue aiant fundadu su regnu visigotu de Toledo, cumpartzende sa penìsula cun suebos e vàndalos, arribados in antis. In sa penìsula itàlica, sa fintzione de sa subrabivèntzia de s'Impèriu aiat sessadu de esìstere in su 476, cando sos èrules de Odoacer aiant destituidu s'ùrtimu imperadore romanu, Romulus Augustulus. Su domìniu issoro fiat istadu curtzu, ca si fiant agatados issos etotu acometados dae sas invasiones imbenientes atzitzados dae Zenone, imperadore de oriente, chi in su 487 e 488 aiat bogadu is rùgios de Feletheus e Federicu; e a sa fine sa de sos ostrogotos de Teodoricu su Mannu, chi ddos aiant derrotados, lassende assitiadu Odoacer in Ravenna fintzas a sa bochidura sua in sas manos de Teodoricu etotu in su 493.​

Mapa de s'ispaniadura de is Vàndalos.

S'arribu de sos longobardos in Itàlia e de sos islavos in is Balcanos aiat costituidu s'episòdiu ùrtimu de is invasiones mannas.​

Semper in custu perìodu fiat nàschidu in su terrinu pagu firmu de s'Impèriu de Otzidente unu òrdine polìticu nou chi aiat aguantadu in pee a cumintzos de s'Edade Mèdia e de su cale fiant bessidos a pitzu a bellu a bellu regnos germànicos vàrios (regna), chi aiant lassadu rastas in sa cultura de s'Europa durante totu s'Edade Mèdia e chi a sa fine aiant dadu orìgine a sos istados modernos.​ Aici, su regnu de is francos si fiat divìdidu, a sa fine de sa dinastia carolìngia, in sa Frantza Orientale e in sa Frantza Otzidentale, antepassados ​​de Frantza e sa Germània modernas; su regnu de is visigotos aiat permìtidu, durante sa Reconquista, sa formatzione de un'identidade ispagnola, mentras chi sos anglosàssones fiant istados a s'orìgine de su Regnu Unidu e su regnu longobardu prefiguraiat, in forma embrionale, s'istadu italianu. In sa majoria de custos regnos in isvilupu, in ue si faeddaiat una forma de latinu semper prus vulgarizada (franca forsis in Bretagna Manna in ue giai fiat istada abbandonada), is invasores germànicos aiant pòdidu agatare unu terrinu comunu, chi aiat pigadu formas diferentes segundu su logu, cun is populatziones chi aiant conchistadu. Nointames non cherent pèrdidos de bista is cambiamentos a bortas dramàticos chi aiant tentu logu a sa fine de s'Antighidade tarda, nen sa violèntzia chi fiat istada usada subra is populatziones fèrridas.

Mapa de s'Europa a pustis de sa ruta de s'Impèriu de Otzidente.

In custa època s'Impèriu aiat sighidu a Oriente, ma s'intèressiu de custu pro su chi fiat acontessende in Otzidente si fiat minimadu meda a pustis de sa morte de Iustinianus in su 565, cun totu chi fiat istadu istituidu s'Esarcadu de Ravenna e cun totu chi s'ùrtimu poderiu bizantinu in s'Itàlia si fiat mantentuj fintzas a su 1071. Mauritius (r. 582-602) fiat istadu s'ùrtimu imperadore chi si fiat imboligadu in Otzidente e aiat cumpridu una atividade polìtica in ie. S'Impèriu de Oriente si fiat cuntzentradu, dae su cumintzu de su sèculu VII in sa batalla de defensa contra de is persianos e de sos àrabos in s'estu, e contra sos avaros e sos islavos in su nord-ovest, cumbatas chi aiant rechèdidu de totu sas energias suas. A intro de is Balcanos, sa multiplicatzione de sos Isclavenos (ducados islavos chi fiant pro sa majoria foras de s'autoridade imperiale) e s'istabilimentu de Istados echivalentes a sos regnos germànicos de Otzidente (comente su Primu Impèriu bùlgaru chi aiat federadu a sos isclavenos de sos islavos e a sos valacos de is tràtziu-romanos) no aiant lassadu a s'Impèriu de Oriente nudda prus chi non is costeras de sa penìsula, populadas dae gregos,​ cosa chi aiat contribuidu, suta Heraclius, a burrare su caratere latinu de s'Impèriu, trasformende·si a bellu a bellu in un'istadu sentzillamente gregu.

Mancari sas invasiones bàrbaras chi fiant acontèssidas intre su sèculu III e su VIII fiant istados is prus importantes, puru chi bi fiant istadas àteras invasiones in su sèculu IX chi diant tènnere fintzas issas relevu mannu e chi aiant ingenneradu unu perìodu de instabilidade e inseguresa manna in su mundu cristianu e latinu.