Zàmbia

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Bandera

Posidura in su continente africanu

Su Zàmbia, ufitzialmente Repùblica de Zàmbia (in inglesu Republic of Zàmbia), est un'istadu de s'Àfrica tzentru-meridionale. Sa capitale est Lusaka. Est una repùblica presidentziale in s'àmbitu de su Commonwealth, membru de is Natziones Unidas e de s'Unione Africana. Sa limba ufitziale est s'inglesu.

Geografia

S'istadu tirat a 752.614 km² pro uno 11.668.000 bividores e pigat làcana norte cun sa Repùblica Democràtica de su Congo, a nord-estu cun sa Tanzània, a estu cun su Malawi, a sud cun Mozambicu, Zimbabwe, Botswana e Namìbia, e a ovest cun s'Angola. Su Zàmbia non tenet essidas a mare. In passadu nodidu cun su nùmene de Rhodesia Setentrionale (dae Cecil Rhodes), su nùmene atuale si referit imbetzes a su frùmene Zambesi.

Istòria

Su territòriu atuale de su Zàmbia est istadu in orìgine populadu dae tribùs Khoisan de cassadores-boddidores, chi sunt istados bogados unos duos mìgia annos a oe dae undadas migratòrias de àteros pòpulos, prus adelantados tecnologicamente. Partende dae su de 12 sèculos, fiat comintzada una migratzione Bantù chi diat populare parte manna de su continente.

Intre custos pòpulos s'agataiant is Tonga (puru denumenados Batonga) chi fiant istados is primos a s'aposentare in Zàmbia. Is Nkoya fortzis fint arribados fintzas in antis, aposentende·si in su territòriu dae is regnos Luba-Lunda de su norte.

Àteros grupos aiant sighidu a arribare, cun unu flussu mannu intre is de 17 e de 19 sèculos. Custa migratzione protzediat dae is regnos de Luba e Lunda in s'atuale Repùblica Democràtica de su Congo e de su norte de Angola. Durante su de 19 sèculos fiant arribados is nguni dae sud, a cunsighèntzia de is disòrdines polìticos in su sud de su continente (su aici naradu Mfecane).

Colonizatzione europea

Visitadu dae is portughesos in su de 18 sèculos, s'atuale Zàmbia fiat esploradu dae su britànnicu David Livingstone. Sa penetratzione coloniale fiat cumintzada in su 1890, pro mèdiu de sa British South Africa Company. suo grandu artífitze fiat istadu Cecil Rhodes, presidente de sa British South African Company, chi si fiat dedicadu a isfrutare is minerales de sa zona. Su sambenadu suo diat dare a pustsi nùmene a sa colònia.

Antiga Rhodèsia de su Norte, su 1953 su Regnu Unidu aiat proadu a dd'unire cun sa Rhodèsia de su Sud (atuale Zimbabwe) e a su Nyasaland (atuale Malawi), ma is interèssios de is colonos biancos de sa Rhodèsia de su Sud aiant fatu chi in su 1964 Rhodèsia de su Norte si separaret, formende s'istadu nou de Zàmbia. In su 1964 Kenneth Kaunda fiat istadu elìgidu a primu e ùnicu primu ministru de sa Rhodèsia de su Norte.

Repùblica de Zàmbia

Kenneth Kaunda fiat nominadu primu Presidente de Zàmbia. Pagu a pustis, su guvernu aiat decraradu unilateralmente s'indipendèntzia, in su mese de onniasantu de su 1965, contende tando cun unos 70.000 bividores de orìgine britànnica. In su 1973 s'istadu aiat serradu is fronteras cun su Zimbabwe, in protesta contra de su règimene ratzista de Ian Smith. In su 1979 cumandamentos de sa Rhodèsia ant ispèrdidu in Lusaka su cuarteri generale de su movimentu gherrilleri Unione Africana de su Pòpulu de Zimbawe (ZAPU), chi cumbatiat su règimene biancu rhodesianu cun s'apògiu de su guvernu de Zàmbia. In su 1982 sas medidas de rigore econòmicu diant batire a un'isciòperu generale contra Kaunda. Sa crisi fiat peorada cun sa falada internatzionale de su prètziu de su ràmene, metallu printzipale bogadu in is minas de s'istadu.

Kaunda fiat torradu e eligire diversas bortas, abarrende a sa presidèntzia fintzas a su 1991, annu cando fiat remplasadu dae Frederick Chiluba. Intre diversas acusas de malversatzione de fundos e àteros casos de corrutzione de s'amministratzione sua, Chiluba si fiat dimìtidu de s'incàrrigu in su ghennàrgiu de su 2002, sentit sutzèdidu dae su visupresidente suo Levy Patrick Mwanawasa, chi aiat cumintzadu una campagna anticorrutzione, morende su 19 de austu de su 2008. Mwanawasa fiat remplasadu dae Rupiah Banda (chie fiat su visupresidente in su momentu de sa morte sua).

Economia

S'economia de su Zàmbia si basat subra sa messaria e s'isfrutu de is minas de ràmene (de chi s'istadu est primu produtore de Àfrica) e de cobaltu, comente fintzas subra su turismu. Gràtzias a is minas gigantes a sa frontera cun sa Repùblica Democràtica de su Congo, chi ammuntant abundantemente is abbisòngios natzionales de ràmines, su Zàmbia est istadu, a palas de su Cile, su de tres esportadores mundiales de ràmene in is annos 2010.

Su Zàmbia produit fintzas trigainde. Su guvernu est intentende de isvilupare s'agricultura e s'esportatzione de cacao e de tabacu. Est fintzas istadu su de oto produtores de cotone de s'Àfrica de s'estu, de su sud e de su norte in is annos 2010.