Limba sarda/nugoresu

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.


Articulu in nugoresu

Sardu
Regiones Sardinna
Chistionadores
Totale1,350,000[1]
Àteras informatziones
CastaSVO[2][3][4]
Tassonomia
FilogenesiLimbas indoeuropeas
 Limbas itàlicas
  Limba latina
   Romanzas
    Romanzas meridionales
     Sardu
      (Logudoresu, Campidanesu)
Còdighe de classificatzione
ISO 639-1sc
ISO 639-2srd
ISO 639-3srd (EN)
Estratu in limba
Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine, art. 1
Totus sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.[5]

Isparghimentu geogràficu de sa limba sarda e de sas limbas alloglotas in Sardinna
Su sardu (num. 28) in sa carta de sas limbas romanzas

Su sardu est una limba romanza chi su populu de Sardinna faveddat in s'isula sua, e sa comunidade sarda chistionat in disterru.

Datos generales[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Su sardu est atesu meda dae su latinu e dae sas àteras limbas neolatinas, mescamente pro su chi pertocat sa gramàtica. Sa limba sarda si acatat in s'ala otzidentale de sa latinidade, paris chin su catalanu, su frantzesu, s'otzitanu, s'ispannolu, su portughesu e àteras minores. Custu cheret nàrrere chi tenet comente caraterìstica su prurale in -s. In intro de sas limbas latinas, si sinnalat chi nde at picau s'artìculu ("su"/"sa") dae su latinu ipse, cando imbetzes totu sas àteras limbas l'ant picau dae ille (francu su cadelanu in sas Isulas Baleares chi at bocau s'artìculu es/sa dae su latinu ipse), in prus est s'unica chi frabichet su tempus benidore ponende su verbu de azudu "àere" in antis de su disfiniu (p.e.: apo a cantare dae "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. canterò, dae "cantare habeo").

Istòria[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Naschida de sa limba sarda[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Su sardu comente limba chi benit dae su latinu comintzat a naschere in su 238 a in antis de Cristu, cando sa Sardìnna fit provìntzia de Roma. Su latinu de sos sordaos romanos, chi no fit su chi istudiabant in sos lìberos ma fit diferente meda a intro de totu sas regiones chi nde beniant, at comintzau a si amesturare luego chin sa lìmba chi sos sardos faveddabant; a dolu mannu no ischimus meda de sa lìmba chi tando chistionabamus in Sardìnna, ca no nos est abarrau documentu iscritu e duncas totu su chi ischimus est pro more de faveddos (prus chi totu relatamus a su sartu, bestiàmene, matas) chi no nde benint dae su latinu ma chi nde benint dae su “paleusardu”, comente a "làcana" o "mara". Sos Romanos peroe no ant acatau petzi su “paleusardu”, difatis tòcat a no s'irmenticare totu sas tzitades pùnicas in sas costeras, chi a fortza che ant intrau faveddos pùnicos a intro de sos sardos puru; in ube sos faveddos pùnicos chi ancoras imperamus fatu fatu sunt unos cantos, est a nàrrere "mitza", "tzìpiri", "chemu", "tzichiria", "tzingorra" (in italianu, sorgente, rosmarino, una manciata, aneto, piccola anguilla). A contu fatu duncas su sardu est una lìmba romanza comente a su frantzesu, s'ispannolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìmbas chi sunt naschias dae su latinu de sos sordaos romanos chin sa lìmba chi sa zente de su locu faveddabant zai.

Derrota de Roma e Imperju Bizantinu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Incomintzande sos sèculos bator e chimbe a pustis de Cristu, in s’imperju romanu b'intrant sos "bàrbaros". Nemmancu sa Sardinna abbarrat a foras de custas intradas, e difatis intre su 450 e su 530 b'arribant sos Vàndalos, chi a su tempus a tempus aiant conchistau zai s’Àfrica romana. Essende abarraos in Sardinna petzi pro 80 annos, no ant lassau rastas in sa limba nostra. In su 534 sa Sardinna torrat a intrare in s'Imperu Romanu, ma como sa capitale non fit prus Roma ma Costantinòpoli. Medas sunt sas paràgulas chi sunt naschias dae custu addòbiu chin sos bizantinos. Nos depimus ammentare chi sa cultura issoro est intrada in totu sas partes de sa vida de sos sardos de su tempus; sas paràgulas bizantinas prus connotas sunt lepa, condaxis / condaches (regorta de atos jurìdicos), e lùmenes de pessone che a a Miali, Aleni, Giorgi, Stèvini.

Sos pisanos in Sardinna[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Mapa in ube si biet sa cumpetentzia de su sardu

Bisàntziu si nde istèsiat dae sa Sardinna pro more de sos musulmanos, e duncas s'ìsula abarrat a sa sola fintzas a s'annu milli, cando sas repùbricas marinaras de Pisa e Gènova incomintzant a intrare mescamente in su Capu de Susu e in su Judicau de Casteddu, e ant lassau sa tzitade de Tàtari a sos Genovesos. S'istòricu John Day at definiu s'interatzione de Pisa e Gènova chin sos locos ocupaos comente "coloniale". Pro medas annos unos cantos linguistas ant portau a in antis s'idea chi sos pisanos apant mudau meda sa bariedade campidanesa, in sa pronùntzia e in s'evolutzione de sa limba, narande chi su campidanesu "lìngua", "silìcua", "anguidda", "ègua" o "cena", siant totu produtos de sa colonizatzione pisana e chi sas paràgulas sardas beras siant "limba", "siliba", "ambidda", "eba", "chena", chi si podent galu intèndere in su Capu de Susu. Sos ùrtimos istùdios[6] imbetzes ant ammustrau in manera crara chi, essende chi sos pisanos sunt abarraos petzi sessant'annos in su Capu de Jossu, e essende chi no s'ant mai chèrfiu ammesturare chin sos sardos, est craru chi no ant pòtiu mudare una bariedade chi comintzat dae susu de Aristanis e chi picat prus de una perra de Sardinna. E prus pacu galu in cussos annos, in ube galu no esistiat s'iscola comente a oe, non bi fit sa ràdiu, sos zornales, sa televisione. Sas paràgulas e sos fenòmenos chi a sos linguistas istranzos che a Max Leopold Wagner sunt pàrtos istranos, simizantes a su pisanu anticu e diferentes dae su sardu de Capu de Susu, sunt naschios petzi ca est diferente s'istòria de comente su latinu est intrau e de comente est andau a in antis in Capu de Susu e in Capu de Jossu. Duncas, a contu fatu, siat "lìngua" siat "limba" (e totu sas àteras paràgulas chi amus mentovau) sunt sardas a su 100%, una peroe fachet parte de sas bariedades campidanesas e s’àtera de sa bariedades logudoresas. In cada manera, craru est chi unas cantas paràgulas sunt intradas in su sardu dae su pisanu, sas prus connotas sunt "bèciu"-"(b)etzu", "brigùngia"-"(b)irgonza".

Su cadelanu e su castillianu in Sardinna[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Su cadelanu divenit limba ufitziale de Sardinna in su 1479, chent'annos a pustis chi sos cadelanos fint intraos chin sos sordaos in s’ìsula. Chene duda peruna, su cadelanu est sa limba istranza chi prus est intrada in su sardu, e oje in die fintzas medas paràgulas chi impreamus tenent radichinas cadelanas, est a nàrrere "ferreri", "pichepedreri", "sabateri", "mìgia", "buciaca", "cadira", "bratzolu" e gai sichinde. Custa limba fit gai forte fintzas in sa sotziedade chi esistiat unu ditzu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi lu impreabant pro nàrrere de unu fulanu chi est innorante meda. Su castillianu est intrau meda su matessi, peroe prus a tardu, a s'acabu de su 1500 cando zai nche fint istaos 100 annos de influèntzia de su cadelanu. Medas notàrios l’ant impreau fintzas a s’acabu de su 1700, e in unos cantos locos fintzas in sos primos annos de su 1800, su sardu at retziu una sienda de paràgulas dae su castillianu; peroe bisonzat a nàrrere ca medas si sunt pèrdidas e pro cussu paret ca sas paràgulas cadelanas prevalessant, in dies de oe. Bi sunt medas paràgulas castillianas in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podimus acatare: "aposentu", "brincai", "callentai", "dengosu", "fardetta", "gana", "intregai", "lei" (legge in italianu), "menguai", "nascimentu", "obra", "prenda", "resfriai", "sintzillu", "tacca", "ventana". Tocat a nàrrere ca sos verbos in castillianu prevalessent in su sardu a cuforma de cussos de su cadelanu, mentras su cadelanu prevalesset in medas àteras cosas.

S’italianu in Sardinna[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

« A sos tempos de sa pitzinnia, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda.

In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, "la lingua della Patria", nos nareit, seriuseriu, su mastru de iscola. Nois no connoschiamus sa limba italiana e, pro cussu, non istaiamus mudos de fronte a su mastru ma, tra nois, sighemus a faeddare in sa limba de mama. Su mastru, cando nos intendiat alleghende in sardu, nos daiat ses atzotadas subra sas manos, tres pro donzi manu. E, tando, istaiamus mudos puru tra nois. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos. »

(Frantziscu Masala, Sa limba est s'istoria de su mundu)

In su 1718 sa Sardinna divenit parte de su chi diat a èssere istau su Rennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadore at tentu s’idea de nche iscantzellare sa limba sarda de su totu pro impònnere sa limba sua, ma sa polìtica savojarda teniat sa tenta de fàchere bìnchere prus de totu sas àteras sa limba italiana. Essende su sardu forte meda comente a limba, e chin sos mèdios de cussos tempos non fachiat a fàchere unu mudamentu linguìsticu in presse, s'àndala prus simpre pro italianitzare sa Sardinna fit a italianitzare su sardu in antis. Est prus simpre meda a colare dae unu sardu italizanitzau a s’italianu chi non dae unu sardu beru a s’italianu. Pro fàchere custu, su primu passu fit a nche bocare dae sa conca de sos sardos sas paràgulas chi fint atesu meda dae s’italianu e a las remprasare chin paràgulas italianas “chin sa –u a s’acabu” (sardu porcheddinu), fintzas sos vocabulàrjos e sas gramàticas de su tempus (s’Otichentos) teniant custa tenta, sa de imparare s’italianu a sos sardos colande dae unu sardu totu ammesturau. S’italianu at peroe incomintzau a s'isparghere a beru chin s'iscola pro totu su Novichentos, chin su serbìtziu de sordau e chin sos zornales. S’allestrada manna de s’italianu in Sardinna l'amus tenta chin sa televisione, chi at batiu sa limba de s'Istadu a totu sas domos sardas. In sos ùrtimos chimbant'annos, su sardu at pèrdiu unu muntone de paràulas, remprasadas dae italianismos e custu est sutzediu in totu s’ìsula, non bi sunt locos e biddas in ube custu fenòmenu no siat capitau. Sa "enna" o "janna" est bessida "sa porta", su "ajaju" est bessiu su "nonnu", su "fradili" est bessiu su "cuginu", e gai sichinde.

Sa batalla pro sa limba sarda[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

In s’acabu de sos annos Sessanta e in s'incomintzu de sos annos Setanta de su Millinovichentos, in totu s’Europa b'at apiu unu mudamentu curturale in totu sos locos in ube bi fit una limba de minoria. Pro nàrrere, in Ispanna, morindesiche Franco su ditadore, sas minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant incomintzau a traballare meda po torrare a fàchere nàschere sas limbas issoro, in su Galles in su Rennu Auniadu sos gallesos ant incomintzau sa batalla issoro pro fàchere reconnòschere sa limba gallesa e su matessi ant incomintzau a fàchere sos brètones, sos ladinos, sos furlanos e totu sas àteras minorias europeas.

Fintzas in Sardinna su movimentu pro sa limba sarda si fit fatu forte meda: in s’universidade, in s'iscola, in sa sotziedade a chistionare de limba sarda non fit prus un'ispantu. Sos istudiosos che a Antoni Lèpori su professore fint incomintzande a iscrìvere ditzionàrios modernos, a istudiare sistemas ortogràfigos po iscrìvere su sardu de manera coerente. Totu custas batallas, atòbios e istùdios ant fatu nàschere, in su 1997, sa leze sarda nùmeru 26, chi est sa primu leze chi narat de manera crara chi su sardu est una limba chi fachet a l'impreare in cale si siat locu impare a s’italianu. Narat puru ca essende una sienda, un'iscusorju mannu pro sa terra e su pòpulu sardu, tòcat a l'amparare comente si tocat, in s'iscola, in sa sotziedade e in sa bida de cada die.

A pustis de duos annos est essida sa leze 482 de s'istadu, chi a pustis de sessanta annos de democratzia cumprit s’artìculu ses de sa Carta de s'Istadu. Chin custa leze, s'istadu reconnoschet dòichi minorias linguìstigas a intro de sas làcanas italianas, est a nàrrere sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, s'islovena, s'arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzale, sa cadelana e s’otzitana. Sas partes prus de importu de custa leze sunt chi totu custas limbas de minorias fachet a nche las fàchere intrare in s'iscola (dae sas elementares finas a sas mèdias). Nono comente a unu tantu de oras a sa chida, comente a una limba istranza, ma chi fachet a las impreare pro imparare sas matèrias che sa matemàtica, s'istòria, sa geografia e gai sichinde. Custu est unu mudamentu a beru ca sa limba de minoria bessit a limba mesu de imparu. Àtera parte de importu mannu de custa leze est su fatu chi reconnoschet s’importàntzia de sa limba de minoria in s’amministratzione pùbrica, e duncas permitit de l'imparare impare a s’italianu, mancari petzi s’italianu tenzat efetos de leze.

Difusione, situatzione a die de oje e periculu de estintzione[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Si carculat chi la diant a faveddare o cumprendere, nessi pro carchi fràsia, unas 1.200.000 personas de Sardinna e in prus sos disterraos chi no bi istant. Sos chi la cumprendent e la impreant de mènzus manera sunt meda prus pacos, ma no bi at cherta ispetzialìstica chi nde tratet; paret peroe, comente pro totu sas limbas de minoria, chi a la faeddare mènzus siant sos betzos, mancari bi siant giòvanos chi la istùdient e impreent bene.

Sicundu a un'istùdiu de sa regione, su sardu lu diant a connòschere unas 1.495.000 personas e faveddare unas 1.000.000, a fronte de unu tres % ebbia chi narabat de no lu connòschere, de no lu cumprendere e de no lu cherrere imparare. Ant peroe sinnalau chi bi at s'arriscu chi su sardu diat a poder andare in intro de pacu tempus in estintzione, si no si ponet remèdiu, ca su bilinguismu est galu a bìere; in prus, sichit a zirare unu stigma assotziau a custa limba, e in sos ufìtzios pùblicos no si impreat a favore, oje, de s'italianu ebbia.

Custa situatzione si depet a s'istadu de diglossia, a livellu sotziològicu, chi at tentu e galu tenet su sardu dae s'època moderna in susu, ca sos invasores semper ant impostu che ufitziale sa limba issoro; si depet tènnere in contu chi sos ibericos teniant sas limbas issoro affaca a su sardu, mentras chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzione, sa piemontesa, sos de Savoia cheriant aunire su dominiu issoro fintzas linguisticamente e nche ant bocau ispannolu e sardu puru. Sa cosa si nche est galu prus imbrutada in sos annos '50 e '60 de su sèculu colau, cando sos mèdios de comunicatzione e s'imparu ufitziale ant fatu a manera chi sos sardos aiant intesu s'italianu che "limba de cultura e de zente ischida", isseperande de non imparare prus su sardu a sos fizos. In custu tempus, benit puru a pitzu su dualismu tra tzitade e bidda, in ube sa limba mama no est ancora totu isperdida. Pustis de una pelea longa incomintzada dae sos annos Setanta, si podet nàrrere chi carchi cosa siat cambiada ma solu in su 1997, pro more de una leze regionale chi at postu su sardu che limba ufitziale de sa Sardinna impare a s'italianu.

Como bi at duas iscolas de pessamentu: a una banda, chie pessat chi s'irradichinamentu de su sardu dae sa sotziedade sarda siat arribau a unu puntu chi su sardu si credet oramai belle iscumpartu e duncas estintu, a un'àtera chie imbetze cheret torrare sa limba a sos sardos chircande de sichire s'esèmpiu de àteras limbas de minoria, comente su catalanu. Bi at una tzerta atividade pro unificare su sardu, partziu ind una cantidade manna de dialetos (unos 350) chi intra issos si podent cumprèndere, ma pro como est in suta a crìtica o polèmica (comente at sutzessu pro sa Limba Sarda Unificada e sa Limba Sarda Comuna).

Limbas e dialetos de sa Sardinna

Sas bariedades[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Dae su latinu pacem a sos faveddos in sardu pro cussa paràgula.

Sos limbistas partzint su sardu in medas bariedades, chin duas ortografias fundamentales a las intregare: su campidanesu e su logudoresu-nugoresu. Su gadduresu (cossu), s'aligheresu (catalanu) e su tabarchinu (ligurinu) no sunt dialetos sardos. Pro su tàtaresu (o turritanu) sa chistione est prus difitzile ca mancari siat de gramàtica corsicana, tenet meda de su lessicu logudoresu (80% a parrer de medas).

Sos limbazos sardos campidanesos sunt sa bariedade prus isparghinada, chin unas 700.000 personas chi los faveddant. Si podet nàrrere chi, bocaos sos Tabarchinos (Calasedda e Carloforte), totu sa Sardinna suta de unu raju ideale chi comintzat dae Cabras e lompet a Lotzorai chistionat campidanesu, mancari in formas diferentes de bidda a bidda.

Sos limbazos sardos logudoresos los chistionant dae su Màrghine e dae su Montiferru in susu, fintzas a su monte Limbara. No est presente in Gaddura (francu pro sas biddas de Terranoa e Luras), ma medas lu faveddant fintzas in Tàtari e S'Alighèra, mancari custas cussòrgias tènzant dialetos issoro, e est istada sa limba de referèntzia pro sèculos pro sos poetas sardos e de sa literadura sarda. Su nugoresu, chi est postu a pare chin su logudoresu, si no pro sa mancàntzia de sa lenitzione, si chistionat in sa provìntzia de Nùgoro, bocandeche a parte su tretu a suta de Sòrgono (limba de Mesanìa) e de su Màrghine (logudoresu). Si credet chi siat custu su faveddu prus vivu, e chi peri sos pitzinnos lu chistionent dae minores.

Sas grafias[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Fintzas a oe, mancari bi siant istaos medas traballos e bideas, pro sa limba sarda no si acatat galu unu "standard" ebbia de iscritura. S'ùnicu puntu chi acomunat sos istudiosos est sa modalidade de atzentadura: s'atzentu cheret postu in sa sìllaba de tres (cumintzande dae sa fine de sa paràgula) o in s'ùrtima. Lassande a banda sas grafias no issientìficas, chi sos iscritores e sos poetas ant sichiu peri tantos sèculos, oje bi sunt bàtor propostas printzipales pro iscrìvere su sardu:

  • ISO 639-1: sc
  • ISO 639-2: srd
  • ISO 639-3: variously:
    • srd — Sardinian (generic)
    • sro — Campidanese
    • sdn — Gallurese
    • src — Logudorese
    • sdc — Sassarese

Documentos in sardu anticu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Istatudos tataresos

Su sardu est istau sa limba ufitziale de sos judicados in s'Edade de Mesu. Sa limba iscrita presentabat meda latinismos chi como no s'intendent prus e una grafia chi sufferiat s'influentzia de sos assentadores (toscanos, genovesos o cadelanos a s'ispissu). Dante Alighieri allegat de su sardu in De vulgari eloquentia e nche bocat sos sardos dae s'orbita italica, ca a parrer suo no teniant unu volgare chi si depiat tenner a contu e sichiant a istròchere su latinu ("domus nova" e "dominus meus" narant infatis):

« Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur »

Si podet biere carchi elementu de su sardu zai in su 1063, ma si depet isetare una bintina de annos a pustis pro biere sos primos documentos in sardu anticu, comente sa Carta Volgare (in campidanesu) e su chi si narat Privilegio logudorese, oje cunservau in Pisa:

« In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu... »

Donatzione de Torchitoriu (1089 o 1103, campidanesu):

« E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu... »

Attu tra Bernardu, su piscamu de Civita (oje narada Terranoa), e Beneittu, aministradore de s'Opera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu):

« Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas... et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro.... essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ....... Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu ........ e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio »

Sa segunda Carta in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206:

« In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (.... ....)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (...) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(....)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (.......)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(........)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(.....)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (....) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T. »

Istatudos tataresos, iscritos in logudoresu (1316)

« Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari... »

Sa fentomada Carta de Logu de su Zudicadu de Arborea (1355-1376):

« XXI CAPIDULU

De chi levarit per forza mygeri coyada.

Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro leva­rilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra. »


In su Chimbichentos e Seschentos, su sardu diat a aer apiu faveddos medas chi beniant dae su catalanu e ispannolu, pro more de sa dominatzione. Gai puru est capitau in cussa piemontesa pro sos faveddos italianos, e galu in su periodu addurande a oje.

Vocabolarieddu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Inoche si podet ghetare un'ocrada a carchi vocabolu a manera de lu ponner a cunfrontu in sas limbas romanzas.

Latinu Sardu Frantzesu Ispannolu Otzitanu Catalanu Aragonesu Portughesu Romunu Italianu Cossu Friulanu
clave(m) crae/i/jae (log.), crai (camp.) clef llave clau clau clau chave cheie chiave chjave/chjavi clâf
nocte(m) note/noti (camp.) nuit noche nuèit/nuèch nit nueit noite noapte notte notte/notti gnot
cantare cantare/cantai (camp.) chanter cantar cantar cantar cantar cantar cântare cantare cantà cjantâ
capra(m) cabra/craba/crapa chèvre cabra cabra cabra craba cabra capra capra capra cjavre
lingua(m) limba (log.)/lìngua (camp.) langue lengua lenga llengua luenga língua limba lingua limba lenghe
platea(m) pratha/pratza (camp.) place plaza plaça plaça plaza praça piaţa piazza piazza place
ponte(m) ponte/ponti (camp.) pont puente pònt pont puent ponte pod/punte ponte ponte/ponti puint
ecclesia(m)/basilica cheia/creia/crèsia (camp.) église iglesia glèisa església ilesia igreja biserica chiesa ghjesgia glesie
hospitale(m) ispidale/spidali (camp.) hôpital hospital espital hospital hespital hospital spital ospedale spedale/uspidali ospedâl
caseu(m)
lat.volg.formaticu(m)
casu fromage queso formatge formatge formache/queso queijo brânză/caş formaggio/cacio casgiu formadi

Paragulas in italianu e in sos limbazos sardos[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Italianu Logudoresu Campidanesu Galluresu Tàtaresu S'Aligheresu Tabarchinu
la terra sa terra sa terra la tarra la terra la terra/tierra a têra
il cielo su chelu su celu lu celu lu zelu lo cel u sé
l'acqua s'abba s'àcua l'ea l'eba l'algua l'aegua
il fuoco su fogu su fogu lu focu lu fogu lo foc u fogu
l'uomo s'omine s'òmini l'omu l'ommu l'home l'omu
la donna sa fémina sa fémina la fèmina la fémmina la dona a dona
mangiare mandigare/papare papai manghjà magnà menjar mangiâ
bere buffare bufai beure beive
grande mannu mannu mannu/grendi/grandi mannu gran grande
piccolo minore cinu/piticu minori/picculu minori petit piccin
il burro su butidu su butirru butirru/buttirru butiu mantega buru
il mare su mare su mari lu mari lu mari la mar u mô
il giorno sa die sa dii la dì la dì lo dia u giurnu
la notte sa note sa noti la notti la notti la nit a néùtte
la scimmia sa ìssimmia/muninca sa martinica/mantenica la municca la muninca la muninca a scimia
il cavallo su caddu su cuaddu lu cabaddu lu cabaddu lo cavall u cavallu
la pecora sa berbeche/s'arveghe su brebei la pècura la pégura l'ovella a pëgua
il fiore su fiore/frore su frori lu fiori lu fiori la flor a sciùa
la macchia sa macula/mantza sa maguglia/mancia la tacca la maccia la taca a maccia
la testa sa conca sa conca lu capu lu cabbu lo cap a tésta
la finestra sa bentana sa ventana lu balconi lu balchoni la finestra u barcùn
la porta sa yanna/gianna sa genna/ghenna la ghjanna/gianna la janna la porta a porta
il tavolo sa mesa sa mesa la banca la banca/mesa la taula a tòa
il piatto su piatu su pratu lu piattu lu piattu lo plat u tundu
lo stagno s'istaniu su stangiu/staini lu stagnu l'isthagnu l'estany u stagnu
il lago su lagu su lagu lu lagu lu lagu lo llac u lagu/lògu
un arancio un'aranzu un'aràngiu un aranciu un arantzu una taronja un çetrùn
la scarpa s'iscarpa sa crapita/sabàta/su sapàtu/ su butineddu la botta la botta la bota a scarpa/scòrpa
la zanzara sa tintula sa zintzula/zanzula/sintzula la zinzula la zinzura la tìntula a sinsòa
la mosca sa musca sa musca la musca la mòscha la mosca a musca
la luce sa lughe/luche sa luxi/lughi la luci la luzi la llumera/llum a lüxe
il buio su bugiu su buju/iscuru/iscuriu lu bughju lu buggiu l'obscuritat scuur
un'unghia un'ùngia un'unga un'ugna un'ugna una ungla un'ùngia
la lepre sa lèpere su lèpiri/lèpuri/lèpori lu lèparu lu lèpparu la llebre a léve
la volpe su matzone/gròdhe su margiani/mariane lu maccioni lu matzoni lo guineot/matxoni a vurpe
il ghiaccio su ghiatzu/astragu/itìa su ghiàciu lu ghjacciu lu ghiacciu lo guiatxo u ghiacciu
il cioccolato su ciocolatu/ciculata su ciocolatu/ciuculati lu cioccolatu lu ciocculatu la xocolata a ciculata
la valle sa 'adde sa baddi/bacu la vaddi la baddi la vall a valle
il monte su monte su monti lu monti lu monti lo mont u munte
il fiume su riu/frumene su frumini/riu lu riu lu riu lo riu u riu
il bambino/ragazzo su pitzinnu/piseddu su pipiu/piciocu lu steddu lu pitzinnu lo minyò u figgeu
il neonato sa criadura su nennu/ddeddu la criatura/stiducciu la criaddura la criatura u piccin
il sindaco su mere/su sindigu su meri/su sindigu lu sindacu lu sindagu l'alcalde/sìndic u scindegu
l'auto sa màchina sa màchina/s'àuto (su carru) la vittura/la macchina la macchina la màquina/l'automobìl a vétüa/a machina

Boches curreladas[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Notas[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

  1. AA. VV. Calendario Atlante De Agostini 2017, Novara, Istituto Geografico De Agostini, 2016, p. 230
  2. The World Atlas of Language Structures Online, Sardinian
  3. La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140
  4. Maurizio Virdis Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto), Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_
  5. United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.
  6. luoghi comuni nella lingua sarda-R. Bolognesi (Universidadi de Amsterdam e de Groninga) (PDF), in comitau.org. URL consultadu su 20 nadale 2020 (archiviadu dae s'url originale su 25 trìulas 2011).

Bibliografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

  • (IT) Porru, Vissentu, Dizionariu universali sardu-italianu, Cagliari, Casteddu, 1832.
  • (IT) Spano, Giovanni, Ortografia sarda nazionale, Casteddu, Reale Stamperia, 1840.
  • (IT) Spano, Giovanni, Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo, 2 voll., Casteddu, 1851-1852 (torradu a imprentare dae Bologna, Arnaldo Forni, 1966).
  • (IT) Wagner, Max Leopold, Fonetica storica del sardo, bortadu dae Giulio Paulis, Casteddu, Trois, 1984. (bortadura de: Historische Lautlehre des Sardinischen, 1941).
  • (IT) Wagner, Max Leopold, La lingua sarda. Storia, spirito e forma, Berna, Francke, 1951; como a incuru de Giulio Paulis, Nùgoro, 1997.
  • (IT) Wagner, Max Leopold, Dizionario etimologico sardo (DES), Heidelberg, Carl Winter, 1962 (torradu a imprentare dae Casteddu, Trois, 1989).
  • (IT) Angioni, Giulio, Pane e formaggio e altre cose di Sardegna, Zonza, Casteddu, 2002.
  • (IT) Angioni, Giulio, Tutti dicono Sardegna, EDeS, Casteddu, 1990.
  • (IT) Francesco Alziator, Storia della letteratura di Sardegna, Casteddu, 3T, 1982
  • (IT) Bruno Anatra, Editoria e pubblico in Sardegna fra Cinque e Seicento, Roma, Bulzoni, 1982
  • (IT) Maxia, Mauro, Lingua Limba Linga. Indagine sull'uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale, Casteddu, Condaghes 2006
  • (IT) Maxia, Mauro, La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale, in Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna, Regione Autònoma de Sardigna, Bilartzi 2010
  • (IT) Areddu, Alberto G., Le origini "albanesi" della civiltà in Sardegna, Nàpoli, 2007.
  • (DEIT) B. S. Kamps e Antonio Lepori, Sardisch fur Mollis & Muslis, Steinhauser, Wuppertal, 1985.
  • (IT) Blasco Ferrer, Eduardo, Linguistica sarda. Storia, metodi, problemi, Condaghes, Casteddu, 2003.
  • (IT) Blasco Ferrer, Eduardo Paleosardo. Le radici linguistiche della Sardegna neolitica, Berlinu/New York (2010)
  • (IT) Bolognesi, Roberto e Wilbert Heeringa, Sardegna tra tante lingue: il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi, Condaghes, Casteddu, 2005.
  • (IT) Bolognesi, Roberto, Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes
  • (EN) Bolognesi, Roberto The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure, The Hague: Holland Academic Graphics
  • Cardia, Amos, S'italianu in Sardìnnia, Iskra, 2006.
  • Cardia, Amos, Apedala dimòniu, I sardi, Casteddu, 2002.
  • (IT) Casula, Francesco, La Lingua sarda e l'insegnamento a scuola, Alfa, Cuartu Sant'Aleni, 2010.
  • (IT) Casula, Francesco, Breve storia della scrittura in Sardegna, EDES, Casteddu, 1978.
  • (IT) Francesco Casula, Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume I, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2011, ISBN 978-88-96778-61-6.
  • (IT) Francesco Casula, Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume II, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2013, ISBN 978-88-6791-018-2.
  • (IT) Francesco Cesare Casula, La Storia di Sardegna, Tàtari, Carlo Delfino Editore, 1994, ISBN 978-88-7138-084-1.
  • Sugeta, Shigeaki, Su bocabolariu sinotticu nugoresu - giapponesu - italianu: sas 1500 paragulas fundamentales de sa limba sarda, Della Torre, Casteddu, 2000.
  • (IT) Sugeta, Shigeaki, Cento tratti distintivi del sardo tra le lingue romanze: una proposta, 2010.
  • Colomo, Salvatore (a cura di), Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu.
  • (IT) Giuseppe Corongiu, Il sardo. Una lingua «normale». Manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea, Casteddu, Condaghes, 2013, ISBN 88-7356-214-0, OCLC 856863696. URL consultadu su 4 nadale 2019.
  • Farina, Luigi, Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu.
  • Jones, Michael Allan, Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax), Condaghes, Casteddu, 2003.
  • Lepori, Antonio, Vocabolario moderno sardo-italiano: 8400 vocaboli, CUEC, Casteddu, 1980.
  • (IT) Lepori, Antonio, Zibaldone campidanese, Castello, Casteddu, 1983.
  • Lepori, Antonio, Fueddàriu campidanesu de sinònimus e contràrius, Castello, Casteddu, 1987.
  • Lepori, Antonio, Dizionario Italiano-Sardo Campidanese, Castello, Casteddu, 1988.
  • Lepori, Antonio, Gramàtiga sarda po is campidanesus, C.R., Cuartu San'Aleni, 2001.
  • Lepori, Antonio, Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus, C.R., Cuartu San'Aleni, 2005.
  • (IT) Mameli, Francesco, Il logudorese e il gallurese, Soter, Villanova Monteleone, 1998.
  • (DE) Mensching, Guido, Einführung in die sardische Sprache, Romanistischer Verlag, Bonn, 1992.
  • (IT) Mercurio,Giuseppe, S'allega baroniesa. La parlata del sardo-baroniese – fonetica, morfologia, sintassi, Ghedini, Milanu, 1997.
  • (IT) Pili, Marcello, Novelle lanuseine: poesie, storia, lingua, economia della Sardegna, La sfinge, Ariccia, 2004.
  • (IT) Pira, Michelangelo, Sardegna tra due lingue, Della Torre, Casteddu, 1984.
  • (IT) Pittau, Massimo, Grammatica del sardo-nuorese, Patron, Bologna, 1972.
  • (IT) Pittau, Massimo, Grammatica della lingua sarda, Delfino, Tàtari, 1991.
  • Pittau, Massimo, Dizionario della lingua sarda: fraseologico ed etimologico, Gasperini, Casteddu, 2000/2003.
  • (IT) Putzu, Ignazio, «La posizione linguistica del sardo nel contesto mediterraneo», in Neues aus der Bremer Linguistikwerkstatt. aktuelle Themen und Projekte, a cura di Cornelia Stroh, Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum, 2012, pp. 175–206.
  • Rubattu, Antonino, Dizionario universale della lingua di Sardegna, Edes, Tàtari, 2003.
  • (IT) Rubattu, Antonino, Sardo, italiano, sassarese, gallurese, Edes, Tàtari, 2003.
  • (IT) Grimaldi, Lucia, Code switching nel sardo – un segno di disintegrazione o di ristrutturazione socio-linguistica?, 2010.
  • (IT) Salvatore Tola, La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende (PDF), 1ª ed., Casteddu, CUEC, 2006, ISBN 88-8467-340-2, OCLC 77556665. URL consultadu su 4 nadale 2019 (archiviadu dae s'url originale su 14 abrile 2016).
  • (IT) Salvatore Tola, 50 anni di premi letterari in lingua sarda, 1ª ed., Sestu, Domus de Janas, 2006, ISBN 88-88569-61-8, OCLC 77504100. URL consultadu su 4 nadale 2019.
  • (IT) Toso, Fiorenzo, La Sardegna che non parla sardo, Cuec, 2012
  • (IT) Wolf, Heinz Jürgen, Toponomastica barbaricina, Nùgoro, 1998.
  • Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano, 2D Editrice Mediterranea, Casteddu

Aganzos de fora[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]