Literadura sarda
Articulu in logudoresu
Est sa literatura iscrita in cale si siat bariante de sa limba sarda o de sas limbas faeddadas in Sardigna, ma finas sos iscrittos de autores sardos in atteras limbas.
Cuntenutu
Origines[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
Sos primos documentos inue sun presentes sas prima peraulas in sardu sunu istados iscrittos in su Xmu seculu. Si trattat de sos attos de regalia fattos dae sos Judikes a sos varios cunventos de i-su continente europeu e de i-sos condaghes chi fini documentos amministrativos, cumpilados dae i-sos padres.
Testos identitarios[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
Unu de sos primos documentos pubbricos, iscrittu cumpletamente in sardu, est su codice de sas Legges comunales de Tàtari (Statuti Sassaresi). Sas versiones pius antigas sun duas, una iscritta in latinu, s'attera in sardu. In sa pergamena iscritta in sardu b'est marcada sa data 1316. Custu documentu est de grande valore pruite testimonzat de comente fit regulada sa cosa pubbrica in su comune liberu de Tàtari. Custu codice est bistadu pois adottadu dae atteros comunes sardos. Sempre in su XIVmu seculu Mariano IV haiad promulgadu sa Carta de Logu, chi ateru no est si no su Codice de sas legges de s'Istadu de s'Arborea. Sa carta est bistada poi modificada e aggiornada dae sa fiza de Mariano Eleonora. Sa legges de Arborea sunu cunsideradas tra sas pius interessantes in su panorama internatzionale de i-cussu tempus.
Lista de sos iscrittores sardos[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
- Antonio Cano, chi in su 1557 at cumpostu una de sas primas líricas importantes in sardu, Sa vita et sa morte et passione de Sanctu Gavinu, Brothu et Januariu.
- Sigismondo Arquer, (Casteddu 1523 - Toledo 1571), teologo e umanista at iscrittu in latinu
- Gerolamo Araolla, (Tàtari verso su 1542– ante 1615) sardu logudoresu
- Giovanni Francesco Fara, (1542-1591) istoricu
- Antoni Lo Frasso, (Antonio Lofraso), (S'Alighera 1540 circa- 1600 circa) sardu logudoresu e ipagnolu (castiglianu) fentomadu dae Miguel de Cervantes in su Don Qixote
- Josè Zatrilla y Vico Dedoni y Manca (Casteddu 1648 - fortzis in Frantza 1720), poete, in ipagnolu (castiglianu)
- Pietro Pisurzi, (1724-1799) sardu logudoresu
- Gavino Pes o puru Don Baignu, (1724-1795) poete, sardu gadduresu
- Padre Luca Cubeddu (Pattada, 1748- Aristanis 1828) poete, sardu logudoresu.
- Franziscu Ignaziu Mannu, (Uttieri, 1758 - Cagliari, 1839) avvocadu, sardu logudoresu, hat iscrittu s'innu Su patriotu sardu a sos feudatarios (1796) connottu finas comente sa Marsigliese sarda.
- Remundu Congiu (Ulìana, 1763-1813)
- Paoliccu Mossa, (Bonorva 1821 - 1892) poete, sardu logudoresu
- Melchiorre Murenu, (Macumere, 1803-1854) poete, sardu logudoresu
- Salvatore Farina, Sossu, (1846-1918), poete e iscritore
- Peppinu Mereu (Tonara 1872-1901) poete, sardu logudoresu
- Antioco Casula, Montanaru, (Desulo 1878-1957) poete, sardu logudoresu
- Pompeo Calvia (Sassari 1857-1921) autore de su poema Sassari mannu (1919) tattaresu
- Pedru Casu (Ischidda 1878-1954) poete, sardu logudoresu. Hat traduidu La Divina Commedia in sardu in su 1940.
- Enrico Costa (Sassari, 1841 – Sassari, 1909) iscrittore, saggista e giornalista, italianu
- Grazia Deledda (Nùgoro 1871-Roma 1936), Premio Nobel della Letteratura in su 1926, italianu
- Emìliu Lussu (Armungia, 1890 - Roma, 1975) politicu e iscitore
- Salvatore Cambosu (Orotelli 1895-Nuoro 1962) iscrittore, italianu
- Bustianu Satta (Nuoro, 1867 - 1914) poete, iscrittore, giornalista, italianu e sardu
- Salvatore Satta (Nuoro, 1902 - Roma, 1975) giurista, iscrittore, italianu
- Giuseppe Dessì (Cagliari, 1909 – Milano, 1977) iscrittore, italianu
- Francesco Masala (Nughedu San Nicolò 1916- Cagliari 2007) poete, sardu logudoresu e in italianu
- Giuseppe Fiori, giornalista, iscrittore
- Maria Giacobbe, (Nuoro, 1928-) iscrittora e saggista, in italianu e danesu
- Gavino Ledda (Siligo, 1938) iscrittore, in italianu e in sardu
- Giuliu Angioni (Guasila, 1939), iscrittore, in italianu e in sardu
- Bianca Pitzorno (Sassari, 1942) in italianu e ipagnolu
- Sergio Atzeni (Cabuterra, 1952 – Carloforte, 1995) italianu
- Giorgio Todde (Cagliari, 1950), italianu
- Milena Agus (Gènova, 1955), italianu
- Flavio Soriga (Uta, 1975) italianu
Lista de sos poetes a bolu in logudoresu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
- Melchiorre Murenu (Macumere, 1803-1854)
- Gavinu Còntene (Siligo 1865-1915)
- Antoni Cubeddu (Othieri 1863- Roma 1965)
- Zuseppe Pirastru (Othieri 1859 - 1931)
- Pittanu Morette (Tres Nuraghes 1868 - 1932)
- Barore Testone (Bonorva)
- Antonandria Cucca (Tatari 1870- Ossi 1945)
- Antoni Farina (Osile)
- Maria Farina (Osile)
- Barore Tuccone (Uddusò)
- Barore Sassu (Bànari) (1891-1976)
- Remundu Piras (Biddanoa Monteleone, 1905 – 1978)
- Peppe 'e Sozzu (Bonorva 1914-2008)
- Bernardo Zizi (Onifai)
Bibliografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]
- Augusto Boullier, Il dialetto e le canzoni popolari della Sardegna, 1866