Orane

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

  Custa pàgina esigit su template sinòticu {{Bidda}}

Pro praghere, agiunghe su template e boga custu avisu.
Pro is àteras pàginas chi esigint custu template, bae a sa categoria ligada.

Panorama de Orane

Orane est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollollai, chi giughet 3.560 bividores.

Su nùmene

Massimo Pittau iscriet chi sa forma antiga "Orane" diat pòdere èssere su vocativu gentilìtziu de su latinu Oranus, unu latifondista romanu documentadu in su Repertorium nominum gentilium et cognominum Latinorum, mentres sa forma prus noa “Orani” diat podere èssere su genitivu de sa locutzione latina “villa Orani”, chi est a nàrrere “sa bidda de Oranus”.

Gesuino Padda ammentat imbetzes chi a minore aiat intesu dae sos betzos chi su nùmene de su logu fiat “coro ‘e cane, coladu a ‘oro ‘e cane e in fines a Orane”, est a nàrrere “in su coro de su cane” e duncas “caru a su Deus Cane”. Semper in cue iscriet sa teoria de Raimondo Borni, chi siat unu topònimu semìticu: Or=logu e An=riu, logu a curtzu a su riu.

Su sartu

Orane est una comuna cun 3044 residentes, s’agatat in su tzentru de sa Sardigna, at unu territòriu de 130,42 chilòmetros cuadrados e un’artària chi mudat dae 150 m dae su livellu de mare a sos 1083 m (monte Gonare), chi est unu S.I.C. (situ de importu comunitàriu).

De importu mannu est fintzas sa badde de su riu Cedrino. Sa bidda est a mancu 20 chilòmetros dae Nùgoro e bene collegada cun su caminu istatale 131 D.C.N., mentres in intro de sa bidda colat su caminu istatale 128. Su territòriu comunale est a làcana cun sos territòrios de sa biddas de Benetuti, Golòthene, Mamujada e Nùgoro, Onieri, Oroteddi, Illorai, Otzana e Sarule.

Pro su chi pertocat sa geologia b’at de nàrrere chi s’agatat in unu de sos giassos prus antigos e duncas est in unu territòriu ricu meda de minerales e rocas: granitu, scistes, trachite, trachiandesite, tufu, dolomie, pegmatite e gasi a sighire.

Su comunale de Orane est fintzas ricu de padentes, mescamente a curtzu a su Monte Gonare e in Sa Serra: b’at chercos, èlighes, murichessa e golostru, ma non b’at tassos e ghinìperos, tempus a como bundantes in su territòriu.

In contu de fàuna b’at de nàrrere chi est prenu de sirbones, lèperes, pèrdighes e àteros pugiones meda.

Orane tenet una ghenna: sa Genna 'e Gonare arta 1.080 metros.

S'istòria

Orane est una bidda antiga meda: a l’atrogare sunt sos sitos archeològicos de s’època prenuràgica, ma fintzas a tempos prus reghentes de s’època giuigale, cando Orane colat a logu de marchesadu. In su sartu comunale b’at paritzas testimonias archeològicas, a comintzare dae tres domos de janas e a sighire dae una chimbantina de nuraghes de èpocas e culturas diferentes, pro agabbare cun putzos sagrados.

De època romana est imbetzes Leisone, unu giassu in ue b’aiat un’istatzionamentu militare romanu e in ue ant agatadu medàllias, ànforas, molas, làmpadas a ògiu e gasi a sighire.

De s’època moderna sunt imbetzes crèsias meda (XVI-XVII) e domos a palatzos de famìllias de nòbiles. In sa bidda b’at difatis 8 crèsias, 7 pagu in foras e 13 (totu derruidas) in su sartu, pro unu totale de 28 crèsias.

S'economia

Pro su chi pertocat s'economia b'at de nàrrere chi in Orane b'at una pluralidade manna de atividades: dae atividades industriales - impresas mineràrias de importu mannu (talcu e feldspatos), traballu de su ferru e de sas pedras - a atividades de artesania - maistros ferreris, maistros de linna, maistros de pannu in belludu.

De importu mannu fintzas paritzas aziendas ediles, mescamente duas chi sunt connotas a livellu regionale.

Fintzas su pastoriu est abarradu de importu mannu pro s'economia de sa bidda, ca bi traballant galu pagu prus o mancu 150 persones, chi impitant belle che 7.000 ètaros de sos 13.000 de su comunale.

Fintzas in su setore de sa produtzione alimentare Orane rapresentat un'etzellèntzia in su tzentru de sa Sardigna, dae chi sunt meda sos masellos chi traballant petza locale, ma fintzas laboratòrios de durches e furros de pane.

Pro su chi pertocat su cummèrtziu b'at de nàrrere chi est unu setore ativu: in sa bidda b'at paritzas butegas mannas de alimentares, depòsitos de materiale edile, butegas de eletrodomèsticos e de bestimenta.

Sa cultura

Orane tenet unu tzentru istòricu de importu mannu, in ue su modernu bene s'ammisturat cun s'antigu. Tenet paritzas domos a palatzu de segnores, gùturos e carreras antigas chi formant cun sas crèsias unu panorama dae s'artu chi faghet praghere a lu mirare.

Sas crèsias prus antigas sunt sa crèsia de Santa Maria e sa de Santa Rughe, mentres sa parrochiale est sa de Sant'Andria; de importu mannu est fintzas sa crèsia de su cumbentu de sos Frantziscanos, intitulada a Santu Giuanne Batista, in ue b'at un'òrganu de su setighentos e una tela pintada de su treghentos. Sa crèsia de Nostra Segnora do sa Ìtria, de su 1678, tenet telas de su seschentos e unu grafitu de Titinu Nivola.

Sa crèsia prus importante de Orane (chi la cumpartzit cun Sarule) est sa de Monte Gonare, unu de sos montes prus caraterìsticos de sa Sardigna pro more de su colore suo, intinu a su colore de chelu. In punta a su monte, a 1120 metros, est istada fraigada una cresiedda, pro disafiu a tronos, lampos, abba e bentu: sa paristòria contat chi Gonàriu de Dore, giùighe de su Logudoro, fiat in mesu de mare cando l'aiat sighidu una temporada mala. Timende de mòrrere aiat fatu sa promissa a Nostra Segnora chi l'aeret sarvadu l'aeret fraigadu una crèsia in sa prima punta de monte chi aeret bidu. Mancu fata sa promissa e su chelu aiat comintzadu a ispalatzare e in mesu de sas nues fiat essidu su monte, colore de chelu, chi fiat a curtzu de su bidditzolu de Orane. In intro de s'annu su giùighe aiat fatu fraigare sa cresiedda: dae tando a su monte l'aiant numenadu Gonario, chi a bellu a bellu est devènnidu Gonare. Nostra Segnora, cuntenta manna pro s'oferta, diat èssere falada in Sardigna, in bìsita a su santuàriu nou, ma artziende, si fiat istracada e pro si pasare si fiat arrambada a unu monte, in ue l'at lassadu su signu de sas palas. Galu oe sas fèminas chi andant in pellegrinàgiu, cando crompent a custu monte, si arrambant cun sas palas, ca narant chi sanet dae sos dolores de palas e dae sa callentura. Nostra Segnora, a pustis, falende dae monte, narant chi apat intopadu Santa Bàrbara e chi l'apat naradu:

« Barbaredda, Barbaredda de Ortzai, Ue ti nch’ant a pònnere No nos amus a balere mai! »

Difatis sa crèsia de Santa Bàrbara fiat istada fraigada in una bassura, cuada a sa vista de su Monte Gonare.

Su 13 de santugaine in Orane b'est sa festa de Santu Tanielle.

Persones nòdidas

Orane est sa bidda de persones de importu mannu, pro sa Sardigna e fintzas in s'àmbitu de s'istadu italianu. Inoghe est nàschida gente che a Mario Delitala, cunsideradu che a unu de sos prus mannos intzisores e pintores de su noighentos italianu.

Nàschidu in Orane su 16 de cabudanni de su 1887, at comintzadu a istudiare in Orane matessi, at sighidu in Tàtari e at agabbadu in Milanu. A pustis torrat in Sardigna, in antis a Orane e a pustis a Casteddu in ue comintzat a si fàghere connòschere comente artista. A pustis de sa prima gherra mundiale andat a Venètzia a cumpletare sos istùdios; torrat in Sardigna in su 1922 in ue traballat in paritzas biddas, fintzas a su 1936, cando comintzat a girare su mundu. In su 1960 andat a traballare in Sitzìlia pro tres annos, a pustis torrat a istare in Tàtari, giubiladu, ma sighende semper a pintare e a produire òperas de tzeràmica e de àteros materiales. Est mortu in Tàtari in su 1990 a 103 annos.

Antine Nivola, iscultore famadu, est nàschidu in Orane su 5 de trìulas de su 1911: a su comintzu sighit su traballu de su babbu, maistru de muru, a pustis est dischente de Mario Delitala in Tàtari. In su 1931 binchet una bursa de istùdiu pro andare a istudiare a Monza, in ue devennet gràficu publitzitàriu. Si còjuat cun Ruth Guggenheim, de origine ebràica, in su 1938, ma pro more de sas leges ratzistas depet fuire a Frantza e a pustis in Nova York, in ue naschent sos fìgios Pedru e Chiara. At insegnadu in s’Universidade de Harvard, in s’Universidade de Berkeley e in s’Universidade Columbia, leende reconnoschimentos de importu. Est mortu in Long Island su 6 de maju de su 1988.

Orane est sa bidda fintzas de Sarvadore Niffoi (1950), iscritore in limba italiana, autore de romanzos meda. Si laùreat in Lìteras in s’Universidade de Roma in su 1976. A pustis iscriet Collodoro in su 1997, Il viaggio degli inganni (1999), Il postino di Piracherfa (2000), Cristolu (2001), La sesta ora (2003). Sos romanzos chi li dant peroe notoriedade sunt La leggenda di Redenta Tiria, Ritorno a Baratile e La vedova scalza: cun custu ùrtimu romanzu at bìnchidu su Prèmiu Campiello de su 2006.

Bibliografia

• Ànzelu Canu, Orane, in Biddas de sa provìntzia de Nùgoro, Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro, 2014, pp. 71-72.
• (IT) Massimo Pittau, I nomi di paesi, città, regioni, monti, fiumi della Sardegna: significato e origine, Cagliari, Gasperini, 1997, OCLC 231730413.
• (IT) Manlio Brigaglia e Salvatore Tola (a incuru de), Orane, in Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna, vol. 3, Tàtari, Carlo Delfino editore, 2006, ISBN 978-88-7138-430-6, OCLC 888708482. URL consultadu su 30 nadale 2021 (archiviadu dae s'url originale su 28 nadale 2021).

Artìculos ligados

• Museu Nivola
• Antine Nivola
• Sarvadore Niffoi
• Mario Delitala

Ligàmenes esternos

• (IT) Situ istitutzionale, in comune.orani.nu.it.