Lodè

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

  Custa pàgina esigit su template sinòticu {{Bidda}}

Pro praghere, agiunghe su template e boga custu avisu.
Pro is àteras pàginas chi esigint custu template, bae a sa categoria ligada.

Lodè est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 345 metros subra su mare e giughet 2,164 bividores.

Su nùmene

Pro Giuanne Spano Lodè at un’orìgine fenìtzia ca, paris cun Lodine, sunt nùmenes chi comintzant cun su sa raighina fenìtzia LOD, LOTT, chi cheret nàrrere cuadu, atracadu.

Pro Massimo Pittau sa madrighe est imbetzes sardiana o prenuràgica e duncas lu ponet paris cun àteros topònimos: Lodei (Orgòsolo), Lodeis (Orune), lllodè (Benetuti), Lodiàsi (Mamujada), Lódulu (Lanusè), Lodùnu (Urtzullè) e Lodine. S’orìgine diat èssere de collegare cun su nùmene sardianu lódu, lótzu chi cheret nàrrere ludu, arghidda. Pittau pensat chi siat in riferimentu a carchi cava de arghidda e a s’atividade de artesania de sos abitantes suos. In prus, semper Pittau, dat a ischire chi in su sèculu XIV, in su Compartiment de Sardenya, Repartimiento de Cerdeña, sa bidda est numenada che a Lotde e Loede, mentres in sos archìvios de sa cùria de su Pìscamu de Nùgoro est numenada che a Lodej e Lodey.

Dionigi Panedda pensat imbetzes chi sos documentos prus antigos chi pertocant sa bidda de Lodè siant de su 1135 e de su 1238, cando Innotzente lI e Onòriu III dant sa cunfirma de sa donatzione fata dae su Giùighe Antine de Gaddura a sos Vitorinos de Marsìglia de sa Corte de Sant’Andria de Lata o Late, posta in territòriu de su giuigadu de Gaddura. Pro Panedda non b’at duda peruna a nàrrere chi custa corte est Lodè, ca fintzas a su XVII sèc. bi fiat sa crèsia de Sant’Andria. Tocat de ammontare, in prus, chi galu oe in carchi bidda Lodè est numenada Lotè.

Su sartu

Lodè est postu in sas costas de su monte "Su inueràgliu" (fenugràrgiu), est una comuna de sa Provìntzia de Nùgoro posta a s’artària de 345 m dae su livellu de su mare e su territòriu suo s’isterret pro 120,87 chilòmetros cuadrados e b’istant 1838 residentes. Su paesàgiu suo est mescamente fatu de cùcuros de macra mediterrànea, ma tenet fintzas cùcuros de monte chi arribant a 1057 m. e paritzos terrinos coltivados a bìngias, olia e mèndula. Sa bidda est a làcana cun Thiniscole, Lùvula, Onanie, Bitzi, Padru e Torpè.

In su territòriu suo sunt su Cumplessu Forestale de Sant'Anna, su Montarvu cun litos de èlighes e lidone e una parte de sa Foresta Demaniale de Usinavà, numenada “Sa Ghiniperàglia” litos antigos de èlighes e macra mediterrànea.

S'istòria

In su sartu de Lodè sos insediamentos bi sunt giai dae sos tempos preistòricos: a lu nàrrere a craru sunt sas testimonias archeològicas de su territòriu, unu signale craru de comente s'òmine at bìvidu in custos logos.

S'istùdiu fata dae su dot. Paolo Melis, de su Dipartimentu de Istòria de s’Universidade de Tàtari in su 2005, dat a ischire chi sas testimonias sunt a su mancu de su Neolìticu Reghente (IV millènniu a. C.), in s'època narada “Cultura de Otieri”, mancari si potzat pensare chi bi siant insediamentos galu prus antigos de iscobèrrere.

A como sunt istados rilevados 29 sitos archeològicos, dae s'època prenuràgica a su tempus de mesu, chi mustrant una continuidade de tempus ispantosa, tenende fintzas contu chi sos primos documentos seguros de Lodè sunt de su 1358: a oe, duncas, sa presèntzia de s'òmine in su territòriu est de prus de 6000 annos.

Sa cultura

Massimo Pittau narat de Lodè chi est una de sas biddas prus cunservativas de totu s'ìsula, siat in àmbitu linguìsticu, siat in àmbitu etnològicu.

Fintzas a sos primos annos de su '900 in Lodè bi fiat su ritu de sa "covata": su maridu si poniat in unu letu in su matessi aposentu de sa partòrgia - posta in un'àteru letu - e si poniat a istòrchere sas ghèmidas e sos lamentos de sa fèmina chi si fiat illierende. Podet dare chi lu faghiat pro nde batire a su derre sa fèmina, pro la ispuntzonare a manera psicològica e simpatètica.

Ma sena andare meda a in segus in su tempus, podimus nàrrere chi galu oe Lodè apat mantesu bene sas traditziones, in sas festas e in sos màndigos mescamente. Fintzas in contu de durches Lodè si distinghet pro una variedade manna. Pro su chi pertocat imbetzes sos màndigos prus tìpicos tocat de ammentare sas "seatas", sas "casatinas", sa "manicatura" (petza de porcu, s'ispinu o costilla de porcu, cota a boddidu cun lardu e, cunforma a s'istajone, fae, "asolu pithutu", càule gupu, fenugru, "ammuratha" e gasi a sighire), su "pane cotu" e su "pane vratatu".

Ma tocat de ammentare totu sos benes chi sa bidda podet mustrare: unu tzentru istòricu de importu, cun istrutura architetònica de su tempus de mesu e domos de su comintzu de su 1800, chimbe crèsias antigas, fraigadas intre de su 1500 e de su 1700, arredos sagrados de importu mannu, cun istàtuas de su 1400 e de su 1500, oro e prata de sas iscolas genovesa e partenopea (de su 1500), chi dant s'idea de comente Lodè e totu sa Sardigna fiat in intro de s'istòria europea prus de su chi fintzas a como nos ant contadu.

S'economia

In su territòriu comunale resurtat chi b'at 19 atividades industriales e chi bi traballant 42 persones, 32 atividades de servìtziu e 49 persones chi bi traballant, 26 atividades de servìtziu cun 58 persones chi bi traballant e 7 atividades amministrativas cun 26 traballadores. Galu meda sunt sas atividades ligadas a su mundu agro-pastorale.

Sas festas

De seguru sa festa prus sentida dae sos lodeinos est “Sant’Antoni ‘e su ‘ocu”, chi si festat su 16 de ghennàrgiu. A su tocu de sas campanas de mesudie sos pitzinnos andant dae domo in domo cun unu sacheddu in palas, pio collire sos donos chi sas fèminas ant aprontadu: calistros, arantzos e dinari. In su mentres sos pitzinnos prus mannos, partzidos in “cumpanzias” sunt pro torrare dae “s’èrimu”, dae collire frascas chi s'ant a pònnere in tundu a un’àrbore postu in sa pratza de Sant’Antoni. A pustis de sa missa, si allughent sas frascas, su preìderu beneighet su fogu e sonat una campanedda, pro chi sos pitzinnos de sas “cumpanzias” àrtzient a s'àrbore, pro “nde falare sa pompia”.

Àteras festas de importu sunt su Carrasegare (cun sas Mascaras Netas, Mascaras Brutas e Marratzàios); sa Chida Santa (particulares sunt mescamente sos sos cantos -“Gotzos”-, sa rapresentatzione de “s’Iscravamentu” e de “s’Interru”, sa professone a sonu de “tauleddos” o “matràculas” e cun sas “orriajolas”); Babbu Mannu (su “Corpus Domini”, cun una caraterìstica prepissione cun sas carreras prenas de nuscu de “erva de Santa Maria”); pro Santu Giuanne, mancares festadu su 24 de làmpadas, su 23, a pustis de sos Vèsperos, si faghet unu fogu de fèrula in foras de sas domos e cadaunu depet brincare su fogu narende “in nùmene de Deus, de Nostru Segnore e de Santu Juanne”.

Sant’Anna si festat s'ùrtima domìniga de trìulas in s'omònima fratzione in su monte: novena, pellegrinàgiu dae Lodè a pee; sa domìniga, a pustis de sa missa, su comitadu cumbidat a totus unu pràngiu cun màndigos locales. Su comitadu ordimìngiat fintzas sas festas tziviles, tres dies de festa, de ispetàculos e mùsica. Su 5 de austu b'est sa festa de su Remèdiu, cun una bella prepissione in sos giassos antigos de su tzentru istòricu. Àtera festa de importu, ammaniada dae sos giòvanos chi crompent bintighimbe annos, est sa festa de Santa Luchia, su primu agabbu de chida de cabudanni, cun sonos e ballos e tres dies de festa. Particulare est sa prepissione cun su costùmene antigu e cadderis.

Bibliografia

• Ànzelu Canu, Lodè, in Biddas de sa provìntzia de Nùgoro, Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro, 2014, pp. 45-46.
• (SC, IT) Giovanni Spano, Vocabolario sardo geografico patronimico ed etimologico. (PDF), Casteddu, 1872, OCLC 504087043. URL consultadu su 28 nadale 2021.
• (IT) Massimo Pittau, I nomi di paesi, città, regioni, monti, fiumi della Sardegna: significato e origine, Casteddu, Ettore Gasperini editore, 1997, OCLC 231730413.
• (IT) Dionigi Panedda, Il giudicato di Gallura: curatorie e centri abitati, Tàtari, Editrice Libreria Dessì, 1978.
• (IT) Paolo Melis (a incuru de), Lodè: testimonianze archeologiche, Muros, Nuova Stampa Color, 2009, ISBN 978-88-904409-1-5, OCLC 934318404. URL consultadu su 28 nadale 2021.
• (IT) Angelo Canu e Agnese Farris, Lodè - Luoghi e cultura (PDF), Golòthene, Edizioni Solinas, 2012. URL consultadu su 28 nadale 2021.

Ligàmenes esternos

• (IT) Situ istitutzionale, in comune.lode.nu.it.