Rennu de Sardigna

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.


Articulu in logudoresu


Articulu in nugoresu

Bandera
Rennu de Sardinna in su 1815

Cun Rennu de Sardigna (nùmene uffitziale: Rennu de Sardigna, Tzipru e Gerusalemme, Ducadu de Savoja e Monferrato, Printzipadu de Piemonte) si faghet comunemente riferimentu a su rennu chi a partire de su 1720 fiat suta podèriu de sa dinastia Savoja, annu cando s'ìsula e rennu de Sardigna fiat istada tzedida a su prìntzipe piemontesu Votòriu Amedeu II de Savoja, in cambiapare cun s'Impèriu de Àustria de sa Sitzìlia. Sa Sardigna fiat difatis istada pretzedentemente assignada a custos ùrtimos cun su tratadu de Utrecht (1713).

Su rennu fiat formadu foras de Sardigna de su ducadu oe frantzesu de Savoja, de su printzipadu de Piemonte, de sa Contea de Nitza e a partire de su 1815 - annu de concluida de su cungressu de Vienna - nde faghiat parte fintzas sa Ligùria cun sa capitale sua Gènova. In su 1860 su rennu aiat pèrdidu sos territòrios de Savoja e Nitza, tzèdidos a sa Frantza che pagamentas pro s'azudu in sa gherra contra de sos austrìacos.

S'istitutzione de su tìtulu de Rennu de Sardigna e Còrsica (Regnum Sardiniae et Corsicae) remontat a su 1297 (o 1299). Pro resòrvere sas cuntierras intre sa Corona de Aragona e sos Angious su paba Bonifàtziu VIII, chi pretendiat chi is ìsulas pertènnerent a su pabadu, aiat dadu a su re aragonesu Jacu II licentia invadendi, chi beniat a èssere su deretu de las invàdere e nde las cunchistare. S'efetiva annessione de s'ìsula de Sardigna intrena fiat acontèssida a pustis de sa derrota de su Zudigadu de Arbarea in su 1420. In su 1479 li fiat mudadu nòmine in Rennu de Sardigna. Sa pertinèntzia a sa Corona de Aragona fiat mantenta gasi a pustis de s'unione cun sa Corona de Castìllia fintzas a su 1713, cando fiat tzèdida a sos austrìacos a cunsighidu de sa gherra de sutzessione ispagnola. A fatu de una recunchista curtza dae s'Ispagna fiat in fines destinadu a sos Savojas.

Suta poderiu piemontesu sa capitale polìtica e economica de su rennu fiat tramudada a Torinu, mancari ufitzialmente intre su 1326 e su 1847 esseret Casteddu. Contrassempere a su nùmene sa Sardigna aiat in realidade pagu importu in sas detzisiones chi pertocaiant s'istadu. Tenta pro tempus mannu prus che totu in cunsideru che possibile territòriu de cambiapare, aiat nointames ondradu sos prìntzipes de Piemonte de su tìtulu de res.

Sa fine sua currespondet a sa nàschida de su Rennu de Itàlia, de chi est cunsideradu legalmente istadu fundadore.

Istòria[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

In su 1297, addurande galu sa gherra de su Vespro tra Anzoinos e Aragonesos, su papa Bonifaciu ottavu aiat cuntzedidu a sos Aragonesos sa corona de res de Sardinna in cambiu de sa de su rennu de Sitzilia: una licentia invadendi in beridade, ca sa Sardinna aiat zai sas istitutziones suas.

Infattis b'aiant sos Pisanos in Casteddu e Gaddura, sos Doria in su Capu de Susu e supratottu su zuigadu de Arborea.

Perìodu aragonesu e ispanniolu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Su matessi argumentu a sa minuda: Regnu de Sardigna (1324-1720).

Sos Aragonesos aiant isettadu belle trint'annos, innantis de si movere. In su 1323, però, aiant astrintu una alleantzia cun su zuighe arbarichesu Ugone su secundu e aiant movidu gherra contras a sos Pisanos de su Capu de Sutta. In su 1324 aiant conchistadu Casteddu e sas curadorias de cudda banda de s'isula. In su 1326 aiant bogadu a fora pro semper sos Pisanos fintzas dae sa tzittade fortificada de Casteddu.

Custa est sa naschida de su Rennu de Sardinna. De fattu, però, sa bida sua leat caminu in s'annu 1421. A pustis de sa gherra longa cun su zuigadu de Arborea, in su 1420 sos Aragonesos aiant ottennidu chi tottu s'isula esseret in sas manos issoro. S'urtimu zuighe arbarichesu, Guillermu de Narbona, aiat bendidu a sa corona aragonesa su titulu zuigale e sas terras chi galu teniat in s'isula pro chentumiza fiorinos de oro. In su 1421, comente fiamus narende, leat cumintzu s'istoria istitutzionale de su rennu sardu, cun sa prima remunida de su Parlamentu, in Casteddu.

Rennu de Sardigna in su 1324
Su Rennu de Sardigna intre 1368 e 1388

Sos fattos de importu de s'istoria sua sunt pagos, ca custu periodu est su prus tristu de s'istoria sarda intrea. Sas conditziones de sa bida fiant feas, su feudalesimu, battidu dae sos Cadalanos ind una terra chi non l'aiat mai connottu innantis, destruiat sas istitutziones, sos usos e sa manera de bivere matessi de sos sardos. In prus, mescamente a pustis de sa riforma protestante, sas autoridades aiant fattu intrare in sardinna s'Incuisitzione ispannola, chi fiat pejus de sa romana. Non fiant tantu sos ereticos luteranos o de atteras fides, chi fiant pessighidos, ma sas maghiarjas, sos chi connoschiant sos secretos de sas prantas e tottus cuddos chi sighiant credentzias diversas dae sa cattolica apostolica decrarada in su Contziliu de Trentu. Custu cheret narrer chi belle tottu sa populatzione fiat in periculu de rugher in sas manos de sos incuisitores.

In custos annos de decadentzia, sos barones e sos ecclesiasticos, mancari b'aeret su vis-re cun sos funtzionarios suos, faghiant e disfaghiant sa leze. Fiant issos sos meres de s'isula. Ma non si nde poniant pessamentu meda, si non pro sos privilezios chi aiant.

Cada deghe annos fiat reunidu su parlamentu. Fiat formadu dae tres bratzos (sos "istamentos"), in sos cales sedeiant sos rapresentantes de sa nobilesa, de sa cresia e de sas tzittades reales (Casteddu, Iglesias, Aristanis, Bosa, Alighera, Tattari, Castedduaragonesu/Casteddusardu). In custa occasione fiat detzisu su donativo, sa tassa chi sos sudditos deviant pacare a su re. Non b'at bisonzu de narrer chi non fiant tzertu sos barones e sos ecclesiasticos a ponner manu a butzaca.

Una bia, però, in su 1668, custu donativu non fiat istadu votadu dae su parlamentu. B'aiat in cuddu periodu una forma de resistentzia de sos nobiles sardos-cadalanos a sas pretesas de su re: cheriant aer pro issos sos titulos e sas caricas uffitziales, in sas cales imbetzes b'aint semper ispannolos numenados in terramanna. Non fiat una reberdia natzionale, però, ca su populu fiat tennidu a largu dae calesisiat isseperu. In su mese de lampadas de cuddu matesi 1668 tando fiat istadu bochidu in casteddu su vis-re matessi, su marchese de Camarassa. Fiat una trampa preparada dae sos nobiles discuntentos e s'iscandalu fiat istadu mannu a beru, finas in Madrid. Sos chi aiant fattu sa trassa, in pagu tempus, mancari si nch'esserent fughidos in terramanna, ruttos ind unu tranellu preparadu dae su vis-re nou, fiant finidos male: bochidos unu pro unu, s'urtimu, su capu, in pratta, in Casteddu, che a unu bandidu.

Perìodu sabàudu[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Su matessi argumentu a sa minuda: Regnu de Sardigna (1720-1861).
Rennu de Sardigna intre sa Batalla de Seddori e s'istitutzione de su Marchesadu de Aristanis (1410-1420)

In su 1720, a pustis de sa gherra de sutzessione ispannola, sa corona de Sardinna colat in conca a sos printzipes Savoia. Non fiat unu isseperu issoro, nen aggradeschiant de aer custu ligamene cund una "isula de bandidos", comente la bidiant issos. Ma cheriant su titulu de res, tando, a mala gana, aiant leadu su chi sa sorte lis aiat dadu.

Sos Savoia e sos vis-res piemontesos non sunt istados guvernadores de gabbale. Pro annos e annos ant lassadu chi sas cosas andarent in dae nantis che a semper.

In su 1760 aiant pessadu de fagher impreare s'italianu che a sa limba uffitziale de s'istadu. Sos Piemontesos non lu faeddaiant, ca preferiant su frantzesu, e sos sardos nemmancu, ca sas limbas de su rennu fiant istadas finas a tando su sardu, su catalanu e s'ispannolu. Carchi istudiosu sardu aiat antzis artziadu una polemica manna contras a custu decretu: sa limba de sos sardos deviat esser su sardu e bia. S'italianu at pigadu pede in sos usos uffitziales a sa fine de su seculu de degheotto, ma galu pro meda tempus nemos l'at faeddadu.

Rennu de Sardigna (cun tzitades reàles inditadas) fintzas a su 1720

De sos annos 1793-1796 sunt sos fattos fattos prus de importu de su seculu. sas conditziones economicas de s'isula, mancari esserent mudadas a bellu a bellu in sos urtimos annos, non fiant però bonas e nemmancu discretas. B'aiant problemas mannos chi su guvernu tzegu e prepotente de sos Piemontesos aiat fattu creschere, antzis chi los acabare. cando sos Frantzesos si tuccant pro invadere s'isula, sos Piemontesos s'abarrant firmos, sena faghere unu isseperu. Sos barones e sos ecclesiasticos, timende de perdere sas richesas e sos privilezios, ca sos Frantzesos pro issos fiant tottus zacobinos periculosos, aiant organizadu sa difesa. Sos sardos, male armados e pagu prontos, aiant ghettadu in dae segus sos invasores. A cuddu puntu, su guvernu piemontesu deviat a su mancu narrer grassias a sos sudditos e a sos chi los aiant ghiados in sa difesa de s'isula. Su parlamentu aiat imviadu chimbe dimandas a su re Savoia, pro chi esserent reconnottos sos meritos de sos barones sardos.

Su re, imbetzes, aiat rispostu de mala manera e cun pagu grabbu. In su 28 de aprile de su 1794 sa populatzione de Casteddu, pesada contras a sos funtzionarios istranzos dae sos chi aiant ghiadu sa resistentzia contras a sos frantzesos, aiant duncas bogadu a fora de sa tzittade e de s'isula tottus sos Piemontesos.

Tottu sa Sardinna fiat in bulluzu. Sos massajos leaiant sas armas e non pacaiant prus sos tributos feudales, sa situatzione pariat fughire dae manu a sos chi l'aiant criada.

Dae tottu custu, essit a campu sa figura manna de Giovanni Maria Angioy, abocadu de Bono. Imbiadu in Tattari cun sa carica de "alternos" (chi cheret narrer belle de vis-re), antzis de facher acabare sas reberdias, si ponet a sa ghia de sa rivolutzione, cun s'intedimentu de bortulare sas istitutziones feudales e de decrarare sa repubrica.

In mentras chi issu e sos chi lu fiant sighinde falaiant armados dae su Capu de Susu, sos barones e sos riccos chi l'aiant sustennidu finas a tando aiant pessadu bene a du chi lis cunbeniat e l'aiant lassadu solu. Medas massajos e belle tottus sos pastores, timende de perdere cun sa rivolutzione su chi aiant, no aiant leadu parte peruna a su motu rivolutzionariu. A curtzu a Aristanis, abarradu cun pagos cumpanzos male armados, Zommaria Anzoi devet rinuntziare a s'atzione sua. Resessit a si fughire in Corsica e a pustis in Frantza, inue si nche morit disterradu e poveru carchi annu prus a tardu.

Gai finit sa rivolutzione sarda. Sos Piemontesos, torrados in s'isula cun su gradimentu de sos nobiles e de sos ecclesiasticos, ponent ordine in s'isula sena peruna piedade. Biddas intreas finint derruttas e sas populatziones issoro pessighidas che sos pejus bandidos, finas feminas, betzos e pitzinnos. Sos amigos de Zommaria Anzoi, chie ind unu momentu, chie pagu a pustis, sunt cundennados a morte e bochidos in pratta.

Cando Napoleone intrat cun sas troppas suas in Piemonte, sos Savoia matessi podent acatare amparu in Casteddu, chi pro carchi tempus est sa capitale unica de su rennu.

Su Rennu de Sardinna addurat finas a su 1861, cando mudat numene, diventande Rennu de Italia.

Bibliografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

  • (ITSC) Circolo culturale sardo Logudoro, Regione autonoma della Sardegna, Federazione Associazioni sarde in Italia, Dalla cacciata dei piemontesi (1794) alla "perfetta fusione" (1847) e all'autonomia regionale (1948) : Convegno in occasione della celebrazione de Sa die de sa Sardigna, Circolo culturale sardo Logudoro, 2012.
  • (IT) Omar Onnis, La Sardegna e i sardi nel tempo, Casteddu, Arkadia, 2015.

Boghes chi ligant[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Ligàmenes esternos[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Controllu de autoridadeVIAF (EN312832584 · GND (DE4051687-8 · LCCN (ENn88295199 · WorldCat Identities (ENn88-295199