Somàlia

Artìculu in LSC

Bandera

Posidura in su continente africanu

Tirada

Sa Somàlia (in sòmalu Soomaaliya; in àrabu الصومال, al-Sūmāl), ufitzialmente Repùblica Federale de Somàlia (in sòmalu Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya; in àrabu جمهورية الصومال الفدرالية, Jumhūriyyat aṣ-Ṣūmāl a su-Fideraaliya), est un'Istadu de s'Àfrica orientale situadu in su Corru de Àfrica. Sa capitale est Mogadìsciu. Is limbas ufitziales sunt su sòmalu e s'àrabu, ma si chistionant fintzas s'italianu e s'inglesu.

Geografia e clima

Sa Somàlia tirat a 637.657 km² e tenet unos 11.757.124 bividores. Allàcanat cun Gibuti a norte, cun s'Etiòpia a ovest e cun su Kenya a sud-ovest; s'acarat a norte in su Golfu de Aden e a estu in s'otzèanu Indianu. Tenet sa lìnia de costa prus longa de totu su continente e tenet unu territòriu massimamente cumpostu de alturas e pranuras. Su clima est prus che totu àrridu durante totu s'annu, cun bentos monsònicos e propiduras irregulares.

Istòria

In antighidade sa Somàlia est istada unu tzentru cumertziale cun su restu de su mundu antigu de importu e, segundu medas istudiosos, est su logu chi prus probabilmente currespondet a su legendàriu Paisu de Punt. In su cursu de su tempus est istada denùmenada in maneras vàrias, is antigos Egìtzios ddi naraiant Punt (egitzianu: pwnt; segundu leturas alternativas a banda de egitòlogos imbetzes pwene(t)), pro is Gregos antigos teniat prus de unu nùmene, ddi naraiant Barbaria (su nùmene si referiat a su litorale de sa regione de su nord-estu de Àfrica, chi currispondet a is de oe Sudàn, Eritrea, Gibuti e Somàlia), e Macròbia (Μακροβίοι), custa ùrtimu fiat su nùmene impreadu dae Eròdotu, e issu derivat de su nùmene de is bividores suos chi fiant cunsiderados unu pòpulu legendàriu chi s'agataiat a s'estremu sud de su mundu (de su puntu de bista de s Gregos), is Romanos antigos imbetzes ddi naraiant Regio Aromatica, mentras su nùmene chi is Àrabos ddi aiant dadu fiat Bilad-al-Barbar, nùmene chi si pensat siat istadu influentzadu dae cussu dadu dae is Gregos. Durante s'Edade Mèdia, is flussos cumertziales de sa regione fiant dominados dae sultanados sòmalos vàrios, intre cales is de Ajuran, Adal, Warsangali e Geledi. A sa fine de su de 19 sèculos, britànnicos e italianos aiant achiridu su controllu de parte de sa costa sòmala, portende a sa criatzione de is protetorados de Somàlia britànnica (norte) e de Somàlia italiana (tzentru e sud).

Su controllu in sa parte interna de is territòrios fiat però cunsolidadu petzu durante is annos binti de su de 20 sèculos. In su 1936, sa Somàlia italiana fiat posta impare a is àteras colonias italianas de sa regione in s'Àfrica Orientale Italiana. Amministrativamente fiat abarrada tales finas a su 1941, cando fiat colada in suta de su controllu militare britànnicu. A pustis de sa segunda gherra mundiale, su norte de su paisu est abarradu protetoradu britànnicu, mentras s'àtera parte fiat fidada in Fidecommissione a s'Itàlia. In su 1960, is duas regiones fiant unidas in sa Repùblica Sòmala. In su 1969, su majore Mohammed Siad Barras aiat portadu a trèmene unu corpu de istadu e si fiat aposentadu che a presidente-ditadore, abarrende in càrriga fintzas s'isciopu de sa gherra tzivile (26 ghennàrgiu 1991).

Dae tando, mancari is tentativos medas, niuna autoridade o fatzione est resissida a impònnere su controllu subra totu s'istadu. Sa Somàlia est istada guvernada dae una pluralidade de entidades istatales casi autònomas, chi esèrtzitant cadauna unu gradu diferente de controllu de su territòriu. Fintzas pro custu motivu, sa Somàlia est istada cunsiderada un'"Istadu fallidu" e est ancora in su 2020 unu de sos istados prus pòberos e violentos de su mundu. In ausèntzia de unu guvernu tzentrale, s'amministratzione de sa giustìtzia est incuidada a livellu locale, cun s'usu de istitutos tziviles, religiosos islàmicos opuru consuetudinàrios, mentras s'economia si mantenet a livellos informales, basados subra su pesadiu de su bestiàmene, subra is torradas a pònnere de sos emigrados, e subra is telecomunicatziones. Tales cunditziones abarrant fintzas a pustis de sa presèntzia de unu Guvernu Tzentrale partende dae su 2012.

Dae su 2011 sunt istadas torradas a abèrrere sas ambasciadas de Turchia, Gibuti, Kenya, Iràn, Regnu Unidu, Itàlia e ONU. Proa de su megioru de sa seguresa in Somàlia est sa bìsita de su segretàriu generale de s'ONU Ban Ki-moon in su nadale de su 2011. In s'austu 2012 est istada istituida sa Repùblica Federale Sòmala. In su cabudanni 2012, est istadu elègidu presidente Hassan Sheikh Mohamoud e a pustis su ministru de sos afàrios èsteros Fowsiyo Yusuf Haji Adan at cumbidadu is paisos otzidentales a inbestire in su paisu, resissende in su 2013 a istipulare acòrdios cun Emirados Àrabos e Tzina. In su 2017 est istadu elègidu presidente Mohamed Farmajo.