Populu sardu

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
(Reindiritzadu dae Sardos)


Articulu in logudoresu

Sa bandera sarda.

Sos Sardos (o is Sardus) sunt su populu chi bivet in Sardigna[1], ìsula de su Mediterraneu otzidentale e regione autònoma de s'Italia, narada in sardu "Regione Autònoma de Sardigna" e in italianu Regione Autonoma della Sardegna.

Orìgine[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Bae puru a bidere: Istoria de Sardinnia

Preistoria[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Sa Sardigna la aìant populada a fiottos, intra su Paleoliticu superiore, su Mesoliticu e su Neoliticu antigu, zente chi benìat dae sa penisula iberica e italiana. In sa fase mediana de su Neoliticu, ateras populatziones fint accudidas dae su trettu pirenaicu-proventzale, e a pustis dae isulas postas in Egeu, Creta e Tziclades; a sas primas si depet su megalitismu, a sas ateras sa cultura de Otieri, isparghida peri tottu s'isula[2]. In s'Eneoliticu fit cumparta sa cultura de Monte Claro e, a pustis, cussa de su conzu campaniforme, chi nde la aìant fatta intrare dae su trettu francu-ibericu e dae s'Europa tzentrale trumigheddas pitícas chi fint agabbadas a cumbìver cun sa zente de su logu[3][4]. A custa cultura si depent, imbetzes, tecnicas noas pro traballare cun su metaddu, ateros istiles tzeramicos e fintzas, cun tottu probabilidade, una limba indo-europea[5]. In sa prima fase de s'Edade de Brunzu, sa cultura de su conzu campaniforme fit a pare cun sos influssos chi benìant dae su trettu polanianu, mudende in sa cultura de Bunnànnaru.

Tribù nuraghesas sigundu a Tolomeu

Sa tziviltade nuraghesa fit cumparta in sa Edade Media de Brunzu. Tando, s'isula la populaìant paritzas populatziones tribales: sas prus importantes fint cussas de sos Balares, de sos Ilienses e de sos Cossos[6] (chi aìant dadu su nòmine a s'isula de Còssiga, ma no est a los cunfùnder cun sos Corsicanos modernos). Sos Sardos antigos, sigundu a tzertos istudiosos, si podent ponner a pare cun sa populatzione narada Shardana[7].

Non semus a connoschèntzia de cale limba (o limbas) si chistionaìat in Sardigna a cussos tempos. Podet esser chi sa limba nuraghesa tenìat assimìzos cun su bascu, oppuru cun s'etruscu. Ateros istudios credent, imbetzes, chi in Sardigna bi aìat prus sistemas limbisticos, sìat preindoeuropeos sìat indoeuropeos.

Istòria antiga[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

In su segulu de X a.C., sos fenitzios aìant fundadu colunias e portos in sa costera meridionale e otzidentale, comente Karalis, Bithia, Sulki e Tharros. Su cabu de giossu lu aìant conchistadu sos de Cartàghine in su segulu de VI a.C. e, a pustis, sos Romanos antigos in cussu de III a.C., cun s'agabbu de sa prima gherra punica. Est de custa manera chi sos romanos aìant latinitzadu meda sa Sardigna e sos sardos, francu a sos muntagninos chi, vivende ind unu trettu nadu pro menispretziu Barbaria, pro tempus longu dìant a mantènner sos usos antigos. No est de badas chi su sardu modernu, difattis, si tenet in cunsideru comente una de sas limbas romanzas prus cunservadoras[8][9][10].

S'istudiosu de geografia magrebinu Muhammad al-Idrisi, descriende in su segulu de Doighi s'isula de Sardigna, narat chi <<sos Sardos sun Rûm 'Afàriqah (latinos de Africa), bivent comente a sa zente berbera, istant a banda dae atera natzione latina; custu populu est corazudu e balente, chi no lassat mai sas armas>>.[11][12]

Edade Media[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

A pustis chi s'Imperju Romanu de Otzidente fit ruttu, sa Sardigna si la aìant pigada unu in fattu 'e s'ateru Vandalos, Bizantinos, Ostrogotos[13] e torra Bizantinos.

In s'Edade Media, s'isula aìat connoschidu unu periodu in ue si podìat gubernare issa etottu cun sas ancas suas in battor regnos indipendentes, sos Judicados; francu su Logu de Arbarée, dìant a falare in sutta de influentzia istranza, pisana e genovesa, in prus de calicuna familia importante de in ie, comente a sos de Doria e Della Gherardesca. Sos de Doria aìant fundadu sas tzittades de s'Alighera e de Castelgenovese (Casteddu Sardu), mentres sos pisanos aìant fraigadu su fentomadu Castel di Castro (como nadu, in manera incurtziada, Casteddu); in s'impestantu, Ugolino della Gherardesca aìat fattu naschire sa tzittade de Villa di Chiesa (Iglesias), logu de minera chi fit bennidu a comunu de tipu italianu impare a Tàtari e Castel di Castro.

A pustis chi sos Aragonesos si aìant pigadu sa terra sarda de propriedade pisana, intra su 1323 e su 1326, e chi su Judicadu de Arbaree aìat fattu gherra de resistentzia a issos intra su 1353 e su 1420, sa Corona Aragonesa aìat conchistadu tottu sa Sardigna; su Regnu de Sardigna aragonesu aìat populadu tzittades comente Castel di Castro e s'Alighera cun zente istranza, mescamente de erentzia cadelana[14][15]. Unu limbazu cadelanu est in impreu como etottu in s'Alighera.

Edade moderna e contemporanea[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Bisura de Casteddu pigada dae su lìberu "Civitates orbis terrarum" (1572)

In sos segulos de XVI e de XVII, sas printzipales tzittades sardas de Casteddu (cabu de logu), s'Alighera e Tàtari fint bene intradas in sos traffigos cummertziales de cussos tempos, comente ammustrat su fattu chi sos tzittadinos non cumprendìant petzi sardos de su logu, ma fintzas atera zente accudida dae sa penisula iberica, dae sa Liguria, Frantza e, subratottu, Còssiga[16][17][18]: mescamente in Tàtari e peri tottu su sartu chi bi andat dae s'Anglona a sa Gallura, s'elementu corsicanu (comomai toscanitzadu pro more de su domìniu pisanu) est, a cumintzare dae su segulu de XV, adderettura cussu de majorìa[18]. Custu fenomenu corsicanu de disterru in s'isula sorre de Sardigna, dae ue fit naschidu su limbazu tataresu e galluresu[18], dìat a sighire fintzas a su segulu de XVIII, e agabbare de su tottu in cussu de XIX.

Su poderìu ispagnolu in Sardigna fit agabbadu in su 1713 cando, cun su trattadu de Utrecht, su Regnu de Sardigna aragonesu passaìat a sos Asburgo de Austria; in su 1718, a pustis chi sos ispagnolos aìant chircadu de badas de torrare a si pigare s'isula, cun su trattadu de Londra aìant lassadu sa Sardigna a sos de Savoia, chi in custa manera tenìant su titulu de "Re de Sardigna". In custu periodu, unu fiottu de zente ligurina chi benìat dae s'isuledda de Tabarka accudìat in cussas sardas de Santu Pedru e Santu Antiogu, portende su limbazu issoro, nadu tabarchinu. In su segulu de XIX, su Regnu de Sardigna piemontesu aìat fattu gherras cun sa punna de si pigare sa penisula italiana e sa Sitzilia, ponèndelas in sos istados de Terramanna; cun s'agabbu de su gai nadu risorgimentu italianu, in su 1861, sos Savoia aìant postu su nòmine de "Regnu de Itàlia" in logu de cussu de Sardigna, chi oramai bi intraìat pagu.

Minera de Montevecchio

Dae su 1850 in susu, cun s'annoamentu de sas mineras sardas, trumigheddas de traballadadores chi benìant dae sa Stiria (Austria) e minadores de Friburgu (Germania) aìant pigadu domo pro unu tzertu tempus in s'Iglesiente, subratottu in sos trettos de Montevecchio (parte de Genna Serapis), Guspini e Ingurtosu. Mancàri chi calicunu tedescu aìat influentziadu s'istile architettonicu e nòmine de logu[19], fint sos italianos a lu fagher de prus in assolutu; medas minadores benìant dae Lombardia, Piemonte, Toscana e Romagna[20][21]. Sigundu a unu tzensimentu chi aìat fattu s'inzeniere Leon Gouin, in sas mineras de sa Sardigna sud-otzidentale fint traballende belle 10.000 persones, e unu 'e tres de custas fint accudidos continentales[22]; sa prus parte de custos italianos aìat pigadu domo in Iglesias e fratziones a curtzu, in parte pro semper.

A s'agabbu de su segulu de XIX, piscadores benènde dae Sitzìlia, Torre del Greco (Campania) e Ponza (Latziu) si nche andaìant in sos trettos de sa Sardigna orientale chi fint a curtzu de mare, subratottu in sas biddas de Arbatax/Tòrtuele, Thiniscole e s'isula de sa Madalena.

In su segulu de XX, su regìmene fascista aìat incorazadu a sos continentales a populare in massa sa Sardigna; de gai, zente chi benìat dae tottus sas regiones italianas (subratottu Venetu, Marche, Abrutzu e Sitzìlia) aìat pigadu domo colònica in Sardigna pro mondare parìtzos sartos e a bi istare, mescamente cussos appenas fundados de Arborea (tando Mussolinia di Sardegna), Fertilia e Carbònia.

In su segundu pùstigherra, una comunidade manna de istrianos italianos si nche aìat fuidu in Fertilia e peri sa Nurra; como unos settanta annos, galu como sos betzos faeddant in istriota, venetu e friulanu in Fertilia, Tanca Marchesa e Arborea[23]. In su mentres, calicuna familia italo-tunisina populaìat sa bidda de Castiadas, a est de Casteddu[24]. Semper a cumintzare dae s'agabbu de sa segunda gherra mundiale, cun su miraculu economicu italianu sutzedit unu fenomenu istoricu in ue sa zente sarda si movet dae bidda a sas tzittades de Casteddu, Tatari-s'Alighera-Portu Turre e Terranoa, chi oe in die collint parte manna de sa populatzione sarda.

Diagramma de sos "logos biaittos" (dae s'inglesu Blue Zone)

Demografia[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

A libellu italianu sa Sardigna, cund una densidade chi est de unos 68 abitadores/km², est a su de tres de s'urtimu postu pro populamentu. Mancari chi s'isula sìat accanta de mare, sa populatzione sua at pigadu un'àndala chi est a diversu, si la ponimus a paragone cun ateros populos, o fintzas ateras regiones italianas chi viven a costazu de mare. Difattis, cunforma sa tendentzia generale, sos sardos fint istados subratottu in su tzentru de s'isula e non péri sa costera. Custu si depet a medas cajones: istoricas, comente sas imbasiones istranzas (fentomadu su ditzu "furat chie benit dae su mare") e sas iscurreras saraghìnas chi irrobaìant sa costera faghendela periculosa meda; geograficas, bidu chi sa terra fit bona sìat a la pònner a curtibu sìat a bi pàscher berbeghes e crabas; ambientales, sicomente sos pianos, prima chi los aìant mondados in su segulu de XX, fint tottu padules e istannios in ue si podìat buscare petzi sa malàera. Oe in die, sa situatzione est belle a sa revescia, fintzas pro more de su turismu isvilupadu accanta de mare: sos tzentros prus mannos de Sardigna sunt tottus peri su mare, e su restu de s'isula tenet zente isperdida in biddas de pagu zente.

Sa Sardigna est sa regione italiana cun su tassu prus bassu de fertilidade (1,07 fizos a femina)[25] e est a s'urtimu postu pro numeru de nàschidas[26]; custa pìnniga la annùddant in parte sos medas accudìdos, chi benint subratottu dae su continente italianu, ma fintzas dae s'Europa orientale (mescamente sa Romania), dae s'Africa e dae sa Tzina.

In su 2013, su numeru de furisteris (chene pigare in cunsideru sos continentales) chi est in Sardigna contat 42.159 persones, faghende su 2,5% de sa populatzione[27].

Omine antzianu de Ulassa chi tenet prus de 90 annos (annos '50).

Ispera de bida[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

S'ispera de bida mediana est de unos 81,9 annos (84,9 pro sas feminas[28] e 78,9 pro sos omines[28]).

Sa Sardigna est su primu "logu biaìttu" (blue zone), est a nàrrer unu logu in su mundu in ue si tendet a campare prus a longu[29]. Sos sardos tenent, impare a sos ryukyuanos de Okinawa (Giappone)[30], su numeru prus artu in su mundu de zente chi brincat sos chentu annos (22 cada 100.000 abitadores). Custu sutzedit pro motivu geneticu[31], ma fintzas sa manera de bida e s'istruttura sotziale faghent sa parte insoro[32][33].

Disterru[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Sa prus parte de sardos istat in Sardigna, ma in medas si nche sunt andados in foras: si pensat chi, intra su 1955 e su 1971, unos 308.000 sardos sìant disterrados in continente italianu[34]; paritzos sardos sunt in Piemonte, Liguria, Lombardia, Toscana e Latziu. Sos sardos e fizos issoro sunt in medas fintzas in Germania, Bèlgiu, Isvìtzera. In sas Americas, belle tottu sos sardos si nche fint andados a s'ala de giossu, subratottu in Argentina (intra su 1900 e su 1913, unos 12.000 sardos vivìant in Buenos Aires e chìrrios a curtzu[35]) e in Uruguay (in su 1870, unos 12.500 sardos istaìant in Montevideo). Comunidades sardas vivent isparghidas fintzas in Brasile (mescamente in sas tzittades de Belo Horizonte, Rio de Janeiro e São Paulo[36]), in UK e in Australia.

Sa regione sarda tenet contu de sos tzirculos sardos, chi rappresentant sas comunidades sardas in disterru: bi nde at agattadu unos 145 in penisula italiana e in aterue[37].

Limba[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Bae puru a bidere: sardu, italianu, corso-sardu (galluresu e tàtaresu), s'aligheresu, tabarchinu.

Mapa geografica de sa limba e limbazos de Sardigna

Impare a s'italianu, chi sos Savoia nche aìant fattu intrare in Sardigna pro sa prima borta in su 1760[38][39], sos sardos faeddant su sardu[1], limba nou-latina reconnoschida comente ufitziale in su 1997. Custu si depet a medas peleas chi bolìant punnare a su bilinguismu. Bi at peri ateras limbas chi sardas, linguisticamente faeddende, non sunt e si poden pensare comente minorìas in intro cussa chi est giai una minorìa in Italia: custas sunt naschidas cando zente a su cumintzu non sarda aìat pigadu domo in logu e bi est abarrada pro segulos[40]. Tando bi est su tataresu, limbazu pisanu cun medas faeddos sardos, e su galluresu, chi calicunu credet limbazu autònomu, o (cosa chi pensant su prus de sos istudiosos) unu limbazu corsicanu chi assimizat meda a cussu de sa bidda de Sartene; in prus, si depent tenner in contu isulas linguisticas a banda, che su s'aligaresu, una variedade de su cadelanu orientale. Atera zente, chi fit accudida in Sardigna a tempus de su fascismu dae continente, faeddat fintzas su venetu in biddas comente Fertilia, Maristella e Arborea.

Sigundu un'istudiu de sa regione, su sardu lu diant a connoschere unas 1.495.000 persones e faeddare unas 1.000.000, a fronte de unu 3% ebbìa chi naraiat de non lu connoschere e de non lu cumprender. Peròe, sicomente ant traballadu meda pro nche ispèrder sa limba a cumintzare dae s'iscola[41], su numeru de zente chi lu impreat dontzi die est meda prus bassu, e petzi su 13% de pitzinnos at imparadu sa limba dae sos mannos[42]. Pro custu bi at s'arriscu cuncretu meda chi, si non si ponet remèdiu, su sardu sì nche diat a poder mòrrer in pagu tempus: s'UNESCO ponet logudoresu e campidanesu, sas duas cambas de sa limba sarda, intra cussas in perigulu seriu de si nche mòrrere (definitely endangered)[43].

Religione[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Sa prus parte de sardos est catòlica, ma custu non che bogat su fattu chi bi sunt fintzas ateos e agnosticos, o ateras religiones puru, mancari chi siant in minorìa. Nostra Segnora de Bonaria est sa Santa Patrona de Sardigna.

Particularidades geneticas[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

Mapa de s'aplogrupu I in Europa

Sos sardos, mancàri faghende parte de su pool geneticu europeu, sunt diferentes dae sos ateros europeos pro more de fenomenos particulares chi si podent castiare a su sòlitu in populatziones isuladas, comente s'effettu de su fundadore e s'istesiadura genetica. Sos datos parent narende chi sos Sardos modernos tenzant s'erentzia de sos primos populadores de s'Edade 'e sa Pedra[31], cund in prus calicuna azunghidura in sa prima Edade de sos Metaddos; pagu est, imbetzes, a libellu geneticu su contributu de sos populos colonitzadores[44].

Paragones fattos de pag'ora intra su genoma de sos Sardos e cussu de zente chi aìat vividu, intra su Neoliticu e su primu Calcoliticu, in su trettu alpinu (comente Oetzi), tedescu, isvedesu e ungheresu ant ammustradu assimìzos notàbiles intra sas duas populatziones, mentres si podent bider diferentzias intra sos campiones preistoricos e sos matessi abitadores de cussos trettos geograficos[45]. Dae custu si podet dedùgher chi, mentres s'Europa de tzentru e de susu ant tennidu mudamentos demograficos mannos pro more de movimentos post-neoliticos, benènde dae sa periferia orientale de Europa (isteppas pontico-caspicas), s'Europa de giossu e subratottu sa Sardigna no nde ant bidu gai medas; sos Sardos e sos Bascos dìant a esser sas populatziones chi ant mantènnidu menzus s'eredade neolitica de s'Europa otzidentale[45].

De notare est su fattu chi sos Sardos non sìant, a dontzi manera, unu populu tottu uguale dae su puntu de bista geneticu: istudios nche ant, difattis, bogadu a pizu diferentzias pitticas intra sas paritzas biddas de s'isula[46]; in meritu a custu, una regione muntagnina comente s'Ozzastra est prus attesu dae su restu de Europa chi nono sos pianos e trettos accanta de mare[47].

Libros[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

  • Amiram Gonen (1996). Diccionario de los pueblos del mundo. Anaya&Mario Muchnik.
  • Casula, Francesco Cesare (1994). La Storia di Sardegna. Sassari: Carlo Delfino Editore.
  • Brigaglia, Manlio; Giuseppina Fois; Laura Galoppini; Attilio Mastino; Antonello Mattone; Guido Melis; Piero Sanna; Giuseppe Tanda (1995). Storia della Sardegna. Sassari: Soter Editore.
  • Ugas, Giovanni (2006). L'Alba dei Nuraghi. Cagliari: Fabula Editore.
  • Onnis, Omar (2015). La Sardegna e i sardi nel tempo. Arkadia Editore.

Referèntzias[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]

  1. 1.0 1.1 Sardinians - World Directory of Minorities
  2. Giovanni Lilliu: Prima dei nuraghi in La società in Sardegna nei secoli, pag. 9
  3. Fulvia Lo Schiavo -L'Italia preromana. Sardegna (2004)
  4. Manlio Brigaglia - Storia della Sardegna , pg. 48-49-50
  5. Giovanni Ugas - L'alba dei Nuraghi , pg.22-23-24
  6. Giovanni Ugas - L'alba dei Nuraghi, p. 241
  7. SardiniaPoint.it - Interview with Giovanni Ugas, archaeologist and professor of the University of Cagliari, in sardiniapoint.it. URL consultadu su 2 abrile 2015 (archiviadu dae s'url originale su 5 abrile 2020).
  8. Contini & Tuttle, 1982: 171; Blasco Ferrer, 1989: 14
  9. Story of Language, Mario Pei, 1949
  10. Romance Languages: A Historical Introduction, Cambridge University Press
  11. Iscritu originale:وأهل جزيرة سردینیة في الأصل روم أفارقة متبربرون ومتوحشون من أجناس الروم وهم أهل نجدة وحزم لا يفارقون السلاح.
  12. Contu Giuseppe, Sardinia in Arabic sources, Annali della Facoltà di Lingue e Letterature Straniere dell'Università di Sassari, Vol. 3 (2003 pubbl. 2005), p. 287-297. ISSN 1828-5384. , http://eprints.uniss.it/1055/ Archiviadu s'11 santugaine 2017 in s'Internet Archive.
  13. Francesco Cesare Casula - La Storia di Sardegna, pg.141
  14. Manlio Brigaglia - Storia della Sardegna , pg.158
  15. Minority Rights Group International - Sardinians
  16. Stranieri nella Cagliari del XVI e XVII secolo dae “Los Otros: genti, culture e religioni diverse nella Sardegna spagnola”, Csteddu, 23 de abrile de su 2004.
  17. Antonio Budruni, Da vila a ciutat: aspetti di vita sociale in Alghero, nei secoli XVI e XVII
  18. 18.0 18.1 18.2 Carlo Maxia, Studi Sardo-Corsi, Dialettologia e storia della lingua fra le due isole
  19. Stefano Musso, Tra fabbrica e società: mondi operai nell'Italia del Novecento, Volume 33, p.314
  20. Stefano Musso, Tra fabbrica e società: mondi operai nell'Italia del Novecento, Volume 33, p.316
  21. (IT) Quando i bergamaschi occuparono le case, in notedarchivio.myblog.it. URL consultadu su 2 abrile 2015 (archiviadu dae s'url originale su 12 santandria 2012).
  22. (IT) Il progresso sociale della Sardegna e lo sfruttamento industriale delle miniere - Sardegnaminiere.it, in sardegnaminiere.it. URL consultadu su 2 abrile 2015 (archiviadu dae s'url originale su 4 abrile 2015).
  23. Veneti nel Mondo (Venetians in the World) - Anno III - numero 1 - Gennaio 1999
  24. E al ritorno conquistarono le terre abbandonate - La Nuova Sardegna
  25. ISTAT Numero medio di figli per donna per regione 2002-2005 Archiviadu su 14 freàrgiu 2012 in s'Internet Archive.
  26. ISTAT Tassi generici di natalità, mortalità e nuzialità per regione 2002-2005 Archiviadu su 14 freàrgiu 2012 in s'Internet Archive.
  27. - La popolazione straniera residente in Italia al 31º dicembre 2013, in demo.istat.it. URL consultadu su 2 abrile 2015 (archiviadu dae s'url originale su 30 trìulas 2015).
  28. 28.0 28.1 ISTAT [1]
  29. Sardinia, Italy - Blue Zones
  30. Okinawa Exploration Backgrounds - Blue Zones
  31. 31.0 31.1 Francesco Cucca: “Caratteri immutati da diecimila anni, ecco perché la Sardegna è speciale” (di Elena Dusi) - Sardegna Soprattutto
  32. Sardinia Exploration Backgrounds - Blue Zones
  33. Susan Pinker: why face-to-face contact matters in our digital age - The Guardian
  34. Giuseppe Sanna - L'emigrazione della Sardegna
  35. L'emigrazione sarda tra la fine dell' 800 e i primi del 900
  36. Il messagero sardo - Una piccola ma attiva colonia di sardi vive nello stato di Bahia
  37. Circoli sardi - Sardegnamigranti
  38. Roberto Bolognesi, The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure, The Hague : Holland Academic Graphics
  39. Amos Cardia, S'italianu in Sardìnnia, Iskra
  40. Language Maintenance and Shift in Sardinia: A Case Study of Sardinian and Italian in Cagliari, Maria Antonietta Marongiu, pag.127
  41. Lavinio, 1975, 2003
  42. La Nuova Sardegna, 04/11/10, Per salvare i segni dell'identità - di Paolo Coretti
  43. UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger
  44. Franco Germanà, L'uomo in Sardegna dal paleolitico all'età nuragica p.202-206
  45. 45.0 45.1 Genome flux and stasis in a five millennium transect of European prehistory
  46. High Differentiation among Eight Villages in a Secluded Area of Sardinia Revealed by Genome-Wide High Density SNPs Analysis
  47. Genome-wide scan with nearly 700 000 SNPs in two Sardinian sub-populations suggests some regions as candidate targets for positive selection